Maandans

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 27.

Ik heb nooit begrepen waarom de meeste sportjournalisten zich beperken tot het beschrijven van sportevenementen en gesprekken met sporters. Net als in de samenleving als geheel loopt er heel wat mis in de sport, maar als dat gebeurt duiken sportjournalisten onder hun bureau: ze laten dat vuile werk over aan collega’s van de algemene redactie. Bang dat ze niet meer welkom zullen zijn bij hun favoriete voetbalclub of dat hun favoriete atleet niet meer zal willen praten. Eigenlijk zijn ze meer sportliefhebber dan journalist. Voordeel: zo bleef er speelruimte voor mensen zoals ik. Of zoals Jan Hauspie en Hans Vandeweghe, en er zijn er nog, maar niet al te veel.

Voor de talkshow Van Gils & gasten had ik al mee de problematiek van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport op de kaart gezet. Voor Sporta Magazine had ik in juni 2018 een goed gesprek met Tine Vertommen, de onderzoekster die de problematiek in het openbaar had gebracht.

***

‘Wat me diep raakte, was hoe slecht de omgeving van de sporters reageerde op het misbruik’

***

Van opmerkingen over te kleine borsten tot aanranding en verkrachting. Het Voice-onderzoek rond seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport deed stof opwaaien en resulteerde al in concrete beleidsmaatregelen. Criminologe Tine Vertommen mag nu 41 diepte-interviews in een eindrapport gieten. “Het ging om zoveel meer dan het afvinken van een checklist met vragen. Mensen vertelden hun levensverhaal, dat schept een band.”

Sport en criminologie. Veel verder van elkaar kunnen twee onderwerpen niet af staan, althans zo lijkt het toch. Voor onderzoekster Tine Vertommen, verbonden aan de Thomas More-hogeschool en de Universiteit Antwerpen, komen ze elke dag samen. Zo is haar leven tot nog toe ook verlopen: beloftevolle zwemster, mocht op haar veertiende deelnemen aan de European Youth Olympic Days en twee jaar later aan de Europese Jeugdkampioenschappen, behaalde als studente achtereenvolgens masters in de ethiek en de criminologie, is doctor in de Medische Wetenschappen. En haar man heet Ronald Gaastra, gelauwerd zwemcoach, dus ook bij het ontbijt is sport een voor de hand liggend thema.

Zelf kreeg ze niet te maken met opdringerige trainers of andere zwemmertjes met losse handen. “Dit is iets wat je meestal niet te zien krijgt. Het gebeurt in kleedkamers, achter gesloten deuren. Wat ik wel heb gemerkt: psychisch grensoverschrijdend gedrag. Op internationale toernooien zag ik hoe coaches hun zwemmers uitscholden, hen hardhandig aanpakten, trainingsregimes oplegden waar ik van schrok. Rare praktijken, vooral in de Oostbloklanden. Zaken waarmee ik in mijn klassieke begeleiding niet te maken kreeg. Dat was een van mijn drijfveren om me tijdens mijn studies te verdiepen in kinderrechten in de sport: fysiek geweld, intimideren, chanteren, mensenhandel. Maar dus ook: seksuele intimidatie. Dat vond ik heel intrigerend.”

Voice

Eind 2015 werd Vertommen coördinator van het Vlaamse luik van Voice, een Europees onderzoeksproject over seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sportwereld. “Op dat ogenblik waren we er als onderzoekers al wel bijna twee jaar mee bezig: om een consortium op te richten, de methodologie op poten te zetten en na te gaan hoe we de financiering konden rond krijgen. Voor mij startte Voice dus niet op 1 januari 2016, ook de jaren voordien waren belangrijk. We zijn dan ieder voor zich in onze eigen achtertuin gaan kijken hoe groot het probleem was en wat er al gebeurde qua preventie. En de vaststelling was: we hébben al cijfermateriaal. In Engeland, Duitsland, Nederland en Vlaanderen werd er al aan studenten gevraagd of ze als kind tijdens het sporten in een georganiseerde context te maken hadden gehad met grensoverschrijdend gedrag. We wisten dus dat het gebeurde. En toch hadden we het gevoel dat die cijfers niet de nodige impact creëerden bij het beleid. In Vlaanderen waren er nochtans opvallend véél gevallen van seksueel misbruik, in 2014 hadden we daar al met de minister (toen al Philippe Muyters, red.) over gepraat, maar het drong precies niet goed door. Ook in andere landen was dat het geval.”

Niet dat er helemaal niets gebeurde op overheidsvlak. Er werden preventie-instrumenten ontwikkeld en het Centrum voor Ethiek in de Sport (ICES) ontving financiële steun om sportorganisaties te helpen om een beleid op poten te zetten. Maar de vrijblijvendheid bleef groot. “Dan hebben we op initiatief van Mike Hartill, van de Edge Hill University in Engeland, de koppen bij elkaar gestoken. De conclusie was: we moeten de stemmen van de slachtoffers meer naar buiten brengen. Het onderwerp was taboe, werd onderdrukt. Als er mensen kunnen luisteren naar de verhalen, zal de impact groter zijn, dachten we. Maar hoe moesten we eraan beginnen? Hoe zorgden we ervoor dat we slachtoffers tot bij ons kregen? We zijn zeker een halfjaar bezig geweest met het afbakenen van onze eigen ethische spelregels. Er moest professionele hulp paraat staan, alle data moesten geanonimiseerd worden, deelnemers moesten op elk moment kunnen beslissen dat ze ermee stopten, tot acht weken na het gesprek moesten ze opnamen kunnen laten wissen of notities verscheuren.”

Er volgden Facebook-oproepen, er werd geflyerd in sporthallen en cafés, de sociale media werden bespeeld om ruchtbaarheid te geven aan Voice. Met relatief succes. Tot er in mei 2017 een sensibiliseringsfilmpje werd gemaakt met medewerking van gerenommeerde topsporters. Zwemmer Pieter Timmers, zilveren medaille op de Olympische Spelen in Rio, wielrenster Ann-Sophie Duyck, Belgisch kampioene tijdrijden, taekwondoka Jaouad Achab, wereldkampioen, ex-judoka Ann Simons, brons op de Spelen in 2000. ‘Het hoort er écht niet bij!’, was de teneur. Op het eind verscheen er een contactadres in beeld. In De Standaard en in de tv-talkshow Van Gils & gasten getuigde Ann Simons dat ze zelf een slachtoffer was, ook al werd ze niet graag in die rol geduwd. Een hooggeplaatste man uit de judofederatie had haar en collega-judoka’s jarenlang geïntimideerd, denigrerende opmerkingen gemaakt over hun lichaam, seksuele toespelingen geroepen. Vertommen: “Dat iemand als Pieter Timmers, die zelf geen slachtoffer is, zich achter het project schaarde, was heel belangrijk. Natuurlijk heb ik een direct contact met Pieter, omdat mijn man zijn persoonlijke coach is, maar ik hoefde hem niet te overtuigen om dit te doen. Hij deed dit niet voor mijn plezier, kwam zelf af met voorbeelden die hij had gehoord of gezien. En van toen af stroomden de mails binnen.”

41 getuigenissen

Meer dan honderdtwintig mensen contacteerden haar. Slachtoffers, of getuigen, occasioneel zelfs een dader die zijn spijt betuigde. Geregeld iemand die schreef: “Ik heb het zelf meegemaakt, ik wil niet meewerken omdat ik niet wil riskeren dat ik door het oprakelen van mijn ervaringen opnieuw mijn balans verlies, maar ik steun je onderzoek ten volle.” Eénenveertig uitvoerige getuigenissen nam ze op. Diepte-interviews die soms tot zes uur duurden of over verschillende dagen werden verspreid. Verhalen die gingen van verbale intimidatie tot verkrachting. “We zijn vaak geneigd om dat laatste veel erger te vinden dan het eerste, maar als je op heel jonge leeftijd in zo’n precaire omgeving de hele tijd opmerkingen te horen krijgt, kan ook die impact enorm zijn. Over te dik zijn, of te dun, over te grote of te kleine borsten, seksmopjes. Ann Simons noemt dat een ‘cultuur van normvervaging’. Ik heb uit verschillende getuigenissen opgemaakt dat dit zeer ver kan gaan, waardoor grensoverschrijdend gedrag per generatie wordt doorgegeven in een sportvereniging. Uit onderzoek weten we dat intimidatie evenveel of meer effect kan hebben dan een fysieke aanranding of zelfs verkrachting. Je verliest vertrouwen in je omgeving, je voelt je voortdurend onveilig.”

“In de media kreeg je aanvankelijk de indruk dat de toestand in het judo het ergst was, maar dat blijkt niet uit het onderzoek in zijn geheel. Bij Voice hadden we tot dan toe één enkele getuigenis uit het judo. Vergeet niet: Ann Simons kwam niet naar ons als slachtoffer, maar als ambassadeur. Daarna hebben er wel meerdere judoka’s mij gecontacteerd. Heel wat getuigenissen waren er ook uit het zwemmen en het voetbal, maar dat zijn dan ook de sporten die het vaakst beoefend worden in ons land. Je kunt daaruit niet besluiten dat seksueel grensoverschrijdend gedrag typisch is voor díe sporten. Het kan in iedere sport gebeuren, hoe klein ook. Dat bleek al uit het prevalentie-onderzoek dat we in 2014 hadden gedaan met tweeduizend mensen uit álle sporttakken. Seksueel grensoverschrijdend gedrag werd gerapporteerd in vrijwel elke van de tweeënzeventig bevraagde sporttakken! We hebben ook in het buitenland gemerkt dat een getuigenis uit één sport kan leiden tot een sneeuwbaleffect: bij ons was dat in het judo, in Engeland in het voetbal, in de Verenigde Staten in het turnen. Wie een publieke getuigenis zag uit zijn of haar sport, is eerder geneigd om te praten, maar in andere sporten blijft men vooralsnog zwijgen.”

“Wat we vooral niet mogen vergeten is dat het niet alleen gaat over coaches en officials die zich misdragen. Uit onderzoek van het Kinderrechtencommissariaat bleek dat grensoverschrijdend gedrag voornamelijk voorkomt onder jongeren onderling. Ongepaste opmerkingen, ongewenste aanrakingen, pesten, groepsdruk, seksueel experimenteergedrag. Als je aan kinderen vraagt van wie ze het meeste hinder ondervinden, zijn dat meestal leeftijdsgenoten. Maar dat normaliseren we. En toch: dáár liggen kinderen het vaakst wakker van. We mogen de coach niet zien als Verdachte Nummer Eén, maar in de eerste plaats als de vertrouwenspersoon die tussen zijn sporters staat en zulke signalen kan opvangen om er gepast op te reageren.”

Loyauteit aan de hiërarchie

Seksueel grensoverschrijdend gedrag in de sport is niet iets van de jaren tien van de 21ste eeuw, integendeel zelfs, weet Tine Vertommen. “Heel wat van die getuigenissen gaan over de jaren tachtig en negentig. Volwassenen die nu vertellen over wat ze jaren geleden als kind hebben meegemaakt. Het is van alle tijden en alle culturen. Scheefgegroeide sociale relaties, uitbuiting van bepaalde groepen, vertrouwenspersonen die misbruik maken van kwetsbare kinderen en jongeren. We hebben dat ook gezien in de Kerk. Vroeger werd daar minder over gezegd, vond men het ‘normaler’, keken we ervan weg. Dat is nu gelukkig wel veranderd. Seksueel misbruik komt voor in alle geledingen van de samenleving, maar in de sport zijn er specifieke risicofactoren. En wat in de topsport meer speelt dan elders in de maatschappij: het taboe is veel groter, het is een cultuur van ons-kent-ons, van je carrière beschermen, van topcoaches hun gang laten gaan omdat ze zo goed zijn in hun vak. De loyauteit aan de hiërarchie is enorm groot in de sportwereld, vaak zelfs vele jaren nadat je gestopt bent.”

Van al wie seksueel geweld meemaakt, zijn er maar vijf à tien op honderd die daar officieel aangifte van doen op het politiekantoor, zo weten we. De andere negentig of vijfennegentig zwijgen, vormen een dark number, zoals dat in wetenschappelijke kringen heet. “Ik denk dat dit in de sport vergelijkbaar zal zijn. Trouwens, als je bij Voice je verhaal doet, zit je nog altijd niet in de officiële statistieken. Het is aan de getuigen om die stap te zetten. Als er geen acuut gevaar voor hen of voor anderen was, drong ik ook niet aan om naar de politie te stappen.”

Nieuw was het overigens allemaal niet, wat Vertommen te horen kreeg. In het verleden werkte ze in het kader van ander onderzoek al met plegers van seksuele misdrijven. Ze kon dus tegen een tik, toen ze hieraan begon. En toch. “Wat me diep raakte, was hoe slecht de omgeving van de sporters vaak reageerde op het misbruik. Ze kregen het deksel op de neus, konden nergens terecht en stuitten op ongeloof. Daardoor waren ze al helemaal niet geneigd om naar buiten te treden. Hoe dikwijls ik tijdens een interview te horen kreeg: ‘Het zal wel niet erg genoeg zijn wat ik u vertel, zeker?’ ‘Je hebt al vreselijkere dingen gehoord, neem ik aan?’ ‘Bij mij was het máár aanranding, ik ben natuurlijk niet verkracht geweest.’ Slachtoffers minimaliseren de feiten, schamen zich ervoor. Het is dan wel een wetenschappelijk onderzoek, maar negentig procent van mijn tijd heb ik besteed aan het opvangen en doorverwijzen van die mensen, een netwerk voor hen opzetten, informele dingen organiseren. Een picknick. Een barbecue. Er was heel veel nood om elkaar te leren kennen, steun bij elkaar te zoeken. Het ging hier om zoveel meer dan het afvinken van een checklist met vragen. Mensen vertelden hun hele levensverhaal, dat schept een band.”

Er waren ook plegers onder de personen die haar contacteerden. “Een aantal onder hen is tot inzicht gekomen, wilden mijn onderzoek zelfs steunen, maar binnen het kader van het ethisch protocol kon ik geen officiële getuigenis van hen afnemen. Met sommigen heb ik wel gesproken, ja. Anderen reageerden dan weer negatief, vonden dat alles overdreven werd. ‘Als dat al niet meer mag!’, die toon. ‘Die kinderen hebben dat toch zelf gewild’, las ik ook eens.”

Meldpunt

Zeventien procent van de jonge Vlaamse sporters heeft ooit al een of andere vorm van seksuele intimidatie meegemaakt. Dit gegeven maakte het verzamelen van getuigenissen en het geven van een stem aan de slachtoffers tot een belangrijk onderdeel van het Voice-onderzoek. Het tweede, even onmisbare, luik is preventie: ervoor zorgen dat het niet meer kan gebeuren in de toekomst. Liefst in samenwerking met de overheid en de sportbonden. Minister van Sport Muyters pakte eind februari uit met zes maatregelen: een aanspreekpunt rond integriteit, het opstellen van een handelingsprotocol, de oprichting van een ethische adviescommissie, gedragscodes, een tuchtrechtelijk systeem, en preventie, vorming en sensibilisering. Wat de minister nadrukkelijk niet wilde, ondanks aandringen van onderzoekers en slachtoffers: een verplicht uittreksel uit het strafregister (het vroegere bewijs van goed gedrag en zeden) voor wie trainer wil zijn en een apart meldpunt voor slachtoffers.

“Leg maar eens uit aan ouders van seksueel misbruikte kinderen waarom de sport geen uittreksel uit het strafregister mag eisen van trainers,” werpt Vertommen op. “Als je de sportieve en pedagogische vaardigheden checkt, kun je dat aspect er net zo goed bijnemen. Om twee uur per week aardrijkskunde te mogen geven, heb je dat wél nodig, en als je twintig uur per week training geeft niet, dat begrijp ik niet. En ik heb er niets op tegen dat slachtoffers moeten bellen naar een algemeen meldpunt, op voorwaarde dat de hulpverleners een opleiding hebben gekregen om te praten met mensen uit de sportsector. Ik ken een verhaal uit het buitenland van een meisje dat basket speelde en aangerand werd door haar coach. Op die hulplijn zeiden ze: ‘Zoek dan een andere coach’. Zo simpel is het natuurlijk niet. Ambitieuze sporters zitten in een tunnel, het zal voor hen díe coach zijn en blijven, omdat hij in hun ogen nu eenmaal de beste is. Je hebt dus advies op maat nodig. Sporters kennen 1712 niet, of de drempel is veel te groot.”

“Toch zijn we behoorlijk tevreden,” zegt ze. “De meeste federaties hebben ingezien dat er iets moet veranderen. Er zijn veel goede bedoelingen, nu moet dat in de praktijk worden omgezet. Daar is tijd voor nodig. Slachtoffers beseffen tegenwoordig veel meer dat wat hen overkomen is, absoluut niet normaal is. Ik heb dat gemerkt tijdens mijn onderzoek: naar het einde toe kwamen er meer getuigenissen van jonge mensen, die nog heel recent misbruikt waren en die niet tot hun veertigste of vijftigste wilden wachten om erover te praten. Dat is een teken dat het tij aan het keren is. Ze vinden het oké om hulp te zoeken. De media hebben er ook veel aandacht aan besteed. Ik verwacht niet dat ze nu elke week een artikel zullen schrijven over iemand die misbruikt is geweest, maar mijn vrees is wel dat ze alleen de zeer zware gevallen nog aan bod zullen laten komen. Terwijl ook de mildere vormen van seksueel grensoverschrijdend gedrag onze aandacht verdienen. Dat is óók erg.”

“Wat heel positief is: er is een beleidsshift gekomen, van vrijblijvend naar verplicht. Dat zie je niet in elk land dat deelneemt aan Voice. Daardoor was ik aangenaam verrast: eerst wilde minister Muyters al die regeltjes niet, omdat er al zoveel waren volgens hem, een paar maanden later pakte hij zelf uit met die zes maatregelen.”

Voice liep alleen in Vlaanderen, niet in Brussel of Wallonië. “Er zijn geen cijfers voor Wallonië, er is niemand in de openbaarheid gekomen met een verhaal. Bij mijn weten is er ook geen actieve beleidsvoering. Daar is het dus erg stil rond dit thema. Sport is in dit land gescheiden materie. Ik kreeg weleens telefoon van een Waalse journalist, om te vragen hem aan een Waalse getuigenis te helpen, maar die heb ik niet. Ik ben er nochtans rotsvast van overtuigd dat het probleem zich daar minstens in dezelfde mate stelt. Seksueel misbruik houdt niet op bij de taalgrens.”

Rapport

Het definitieve, Engelstalige Voice-rapport verschijnt eind augustus, met aanbevelingen voor de Europese Commissie. Daar wordt nu overal in de deelnemende landen hard aan gewerkt, ook in een bureautje in Antwerpen. “Wat ik nóg belangrijker vind dan het uiteindelijke rapport, is wat ermee gebeurt,” stelt Tine Vertommen. “Slachtoffers hebben geen boodschap aan een wetenschappelijk rapport van tachtig pagina’s. Er moeten handleidingen worden geschreven, opvang geregeld, een veilige omgeving gecreëerd, aan preventie en vorming gedaan. Federaties en clubs moeten dit een belangrijk thema vinden en er ook werk van maken. Voor mij wordt dát de echte meerwaarde van Voice.”

Of haar kinderen zelf nog naar de sportclub mogen, vragen we tot slot. “Ik voel me daar geen seconde ongerust over”, lacht ze. “Op dat vlak ben ik geen model-sportouder, helaas, en doe ik zoals de meeste anderen: afzetten en komen halen. Niet te veel bemoeien met wat ze doen, een beetje met de andere ouders praten en proberen te voelen wat er leeft. Ik spreek daar ook over met mijn kinderen. Vanaf hun derde weten mijn dochters dat er niemand onder hun ondergoed mag tasten en dat als iemand iets zegt wat ze niet leuk vinden, ze dat aan mij of hun papa kunnen zeggen. Omgekeerd moeten ze ook niet aan het been van de buurman gaan hangen. Een paar maanden geleden had ik een cameraploeg van ATV op bezoek. Terwijl ik in de tuin werd geïnterviewd, zaten zij aan de keukentafel te tekenen. Mijn oudste had een tekening gemaakt van de journalist, de cameraman en ik, en uit mijn mond kwam een tekstballonnetje: ‘Omdat de sporters dat gewoon niet leuk vinden!’ Ik dacht: dat is het, daar draait het allemaal om!”

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 26.

Gisteren had ik het al over MoMeNT. Wat is er voor een journalist heerlijker dan breeduit met interessante mensen kunnen praten? Wat is er prettiger om daar ook nog eens voor betaald te worden? Vier edities van dit fijne culturele evenement in Tongeren nodigde ik telkens drie gasten uit voor een gesprek van twaalf tot twee ’s middags. Voor de editie van dit jaar werd er geopteerd voor vier donderdagavondgesprekken met telkens één gast. Het lijstje: Sien Eggers, Marcel Vanthilt, dit jaar curator van het MoMeNT-festival, Carmen Willems, directeur van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen, en Wim Distelmans. De gesprekken werden telkens netjes uitgetikt en op de blog van MoMeNT gezet (moment.tongeren.be/blog). Hieronder de weergave van de uitgebreide babbel met Wim Distelmans op donderdag 24 augustus 2023, een man die ik al jaren bewonderde en met wie ik, als ghostwriter, samen het boek Het levenseinde in eigen regie (Houtekiet, 2022) heb mogen schrijven.

***

‘Op het vlak van palliatieve zorg staan we aan de wereldtop, maar we mogen nog een tandje bijsteken’

***

Donderdag 24 augustus vond de vierde en laatste TIJDsessie van deze zomer plaats. Opnieuw onder de galerijen van het Teseum, want het weer zat weer eens tegen. Dat kwakkelweer weerhield de geïnteresseerden voor het gesprek met oncoloog Wim Distelmans niet om aanwezig te zijn, want er was ruime belangstelling voor deze man die er zijn missie van gemaakt heeft om mensen een waardig levenseinde te gunnen. “Het drama is dat in de meeste basisopleidingen van artsen amper één woord gerept wordt over de meest frequente kwaal die ons allemaal sowieso overkomt: sterven.”

Wim Distelmans wordt vooral geassocieerd met euthanasie. Dat is voor een flink stuk de schuld van de media, want blijkbaar is hij de enige naam in de fichebakken van journalisten wanneer er nog eens een deskundige moet worden opgetrommeld om over dit nog altijd heikele onderwerp te komen praten. Vorig jaar schreef hij het boek Het levenseinde in eigen regie, om twintig jaar euthanasiewet te gedenken. Tegelijkertijd was dit voor hem een uitgelezen mogelijkheid om die andere, eveneens twintig jaar oude en volgens hem even belangrijke wetten onder de aandacht te brengen: de wet op de palliatieve zorg en de wet op de patiëntenrechten.

“De wet op de patiëntenrechten vind ik de meest belangrijke van de drie, omdat die uitgebreid een aantal mensen- en patiëntenrechten regelt. Ze is redelijk moeilijk tot stand gekomen: artsen waren ertegen. Ik herinner me nog dat artsen toen zeiden: ‘’t Is ver gekomen dat men nu al rechten gaat geven aan patiënten!’ Artsen hebben altijd graag de controle in eigen handen. Dat die wet er toch is gekomen, had te maken met de veranderende tijdsgeest, waarin men vond dat mensen een houvast moesten kunnen hebben naar artsen en zorgverleners toe. Dat men in België recht heeft op kwaliteitsvolle zorg, is nogal evident, maar er staat ook in dat een arts wanneer hij een bepaalde behandeling wil opstarten of een onderzoek wil doen, daarvoor de uitdrukkelijke toestemming van de patiënt moet vragen. Dat was vroeger niet zo. Toen zei de arts gewoon: ‘We gaan u opereren’ of ‘We zullen deze behandeling opstarten’, zonder dat dit eigenlijk met de patiënt besproken werd. Zij vonden: we hebben daarvoor gestudeerd en moeten geen toestemming vragen, want wij weten het best wat er moet gebeuren. Die visie is totaal achterhaald. Helaas weten heel weinig mensen dat die wet bestaat: niet alleen burgers, maar ook artsen, verpleegkundigen en zorgverleners. Vandaag de dag hoor ik mensen soms vragen of ze het recht hebben om een behandeling te weigeren. Uiteraard! Je kan om het even welke behandeling weigeren, zelfs een levensreddende. Zeg je dat je dat niet wil, dan mogen artsen die behandeling niet opstarten.”

“Zoals bij veel dingen in het leven komen veranderingen vaak vanuit de basis. De huidige internetgeneratie begint te surfen en zoekt zelf uit wat alle mogelijkheden zijn. Het gaat niet meer op dat ‘meneer doktoor’ tegen de patiënt zegt ‘Ik ga u die behandeling geven’, terwijl er misschien tien andere mogelijk zijn. ‘Waarom spreekt u niet over die tien andere behandelingen?’ zal de internetgeneratie vragen. Mensen worden mondiger, artsen zullen zich moeten aanpassen, of ze dat nu willen of niet. Ze zullen verplicht worden de huidige tijdsgeest te volgen.”

***

“De wet op de palliatieve zorg, ook uit 2002, kan je samenvatten in één zin: ‘Iedereen heeft recht op palliatieve zorg in België’. En de tweede zin luidt: ‘En de koning bepaalt de middelen om palliatieve zorg toe te passen.’ Als ik kijk wat het landschap te bieden heeft, denk ik dat die koning nog wel een tandje kan bijsteken. Maar als je naar het buitenland kijkt, staan we aan de wereldtop.”

“Palliatieve zorg bestond hier tot eind jaren 80 niet. We zijn dat gaan bestuderen in Engeland, omdat we wisten dat het daar al sinds de jaren 60 bestond, vooral omdat de gezondheidszorg ginds — en ik druk me nog voorzichtig uit — van een veel minder niveau was en nog altijd is dan bij ons. We hebben er hospices bezocht, gezien hoe een palliatief team werkte binnen een palliatief dagcentrum. Die modellen hebben we vervolgens hier geïntroduceerd. Het eerste Belgische dagcentrum, Topaz, werd binnen onze universiteit, de VUB, opgericht. Daar mogen we fier op zijn. Vijfendertig jaar geleden was de overheid totaal niet geïnteresseerd in palliatieve zorg. Politici dachten dat dit ging om kaarsjes branden, over hoofden aaien en handjes vasthouden, met zachte muziek op de achtergrond. Wij hebben de politiek ervan moeten overtuigen dat dit een heel belangrijke zorg is, die gebaseerd is op vier pijlers: goede pijn- en symptoomcontrole, aandacht voor de psychologie van de mensen, aandacht voor hun sociale problematiek en, de moeilijkste van de vier, aandacht voor de zingevingsvraag, het existentiële lijden. Het heeft tien jaar geduurd voor de overheid met een experimenteel budget over de brug kwam. Vandaag worden we beter ondersteund, maar de problematiek blijft, omdat de loonkosten enorm gestegen zijn, en niet in dezelfde verhouding tot de inkomsten vanuit de overheid. Ondanks het feit dat we aan de wereldtop staan, hebben we nog altijd financiële problemen. Bij Topaz komen per dag twintig mensen binnen die ongeneeslijk ziek zijn. Als we die twee weken per jaar minder moeten hospitaliseren, is heel onze basisfinanciering opgelost. Een win-winsituatie, zeker omdat mensen liever in zo’n kleinschalige structuur terechtkomen dan in een groot ziekenhuis. Het is niet omdat iemand ernstig ziek is en mogelijk binnenkort zal overlijden, dat we hem of haar niet meer voor vol moeten aanzien. Die mensen zijn meer dan hun ziekte. Ze hebben behoeften zoals iedereen.”

“Vroeger noemden we een dokter ‘geneesheer’. Het was meestal een man en hij werd geacht om mensen te genezen. In de moderne kijk op geneeskunde moet de arts iemand zijn die mensen met een gezondheidsprobleem begeleidt. Soms kun je hen genezen, soms kan je niet meer dan proberen hun leed te verzachten en soms moet je op hun verzoek ingaan om voor een alternatief voor hun ondraaglijk lijden te kiezen. Het drama is dat in de meeste basisopleidingen van artsen amper één woord gerept wordt over de meest frequente kwaal die ons allemaal sowieso overkomt: sterven. Dat kun je je toch niet voorstellen! Er is één universiteit die dat in het basiscurriculum heeft opgenomen, de VUB. Omdat ik daarvoor geijverd heb. Toen ik nog assistent was, gingen artsen zelfs niet meer binnen op de kamer van een patiënt die aan het sterven was. ‘Dat is iets voor de verpleegster’, zeiden ze dan. Onwaarschijnlijk. Terwijl palliatieve zorg inhoudt dat je alles doet wat je nog kunt doen voor iemand die je niet meer kunt genezen. En dat is nog heel wat.”

***

“Wij zijn het enige land ter wereld met die drie wetten. Zoals wijlen Etienne Vermeersch zei: ‘Op dat vlak staat België op een eenzame ethische hoogte.’ Ik denk dat we fier mogen zijn, maar er zijn in dit land nog altijd mensen die het woord ‘euthanasie’ niet over de lippen krijgen. Gelukkig is dat een minderheid, maar ze krijgt disproportioneel veel aandacht in de media. Als er maar één iemand protesteert tegen de euthanasiewet, staat dat direct in alle media. Terwijl er over patiëntenrechten nergens gesproken wordt.”

“De euthanasiewet heeft mensen meer en meer emancipatorisch gemaakt. Ze weten nu dat ze op het einde van hun leven zelf aan de noodrem mogen trekken en zeggen dat het genoeg is geweest. Ze willen bij elke beslissing betrokken worden en het heft in eigen handen nemen. Een fundamentele verandering. Je moet maar even naar het buitenland kijken hoe geprivilegieerd wij in België zijn op dat vlak. Denk aan Frankrijk, Groot-Brittannië en Duitsland waar dat recht nog altijd niet bestaat. Euthanasie is vandaag in iets meer dan een handvol landen toegelaten. Ik som ze even op: België, Nederland, Luxemburg — de Benelux dus —, Canada, Colombia, twee staten in Australië, sinds twee jaar Spanje en sinds dit jaar Portugal. Dat zijn redelijk recente verworvenheden.”

De naam Etienne Vermeersch viel al: de Gentse moraalfilosoof was een van de drijvende krachten achter de euthanasiewet, net als Wim Distelmans zelfs. Wie mag er nog vermeld worden? “Een van de belangrijkste namen is die van Jeannine Leduc, iemand uit deze streek trouwens (Jeannine Leduc is in 1939 geboren in Gutschoven, bij Heers, was actief in de lokale politiek in Wellen en werd later senator voor de VLD, FVL). In 1999 kregen we een nieuwe regering, zonder de CVP, een gevolg van de dioxinecrisis van enkele maanden voordien (een voedselschandaal in België en Nederland waarbij bleek dat er giftige dioxines in de voedselketen waren geraakt, met name via kippen. In België leidde dit tot het aftreden van de ministers Pinxten en Colla, respectievelijk verantwoordelijk voor Landbouw en Volksgezondheid. Bij de daaropvolgende verkiezingen kreeg de CVP van premier Dehaene flinke klappen en werd er een nieuwe regeringsmeerderheid gevormd met liberalen, sociaaldemocraten en groenen, FVL). Wij danken de euthanasiewet dus aan besmette kippen. Jeannine Leduc heeft toen het initiatief genomen om te benadrukken dat het dán, in die eerste regering sinds lang zonder de CVP, het moment was om een euthanasiewet te maken. We hebben maar vier jaar de tijd, dacht ze. Een aantal wetsvoorstellen van VLD, nu: Open VLD, sp.a, nu: Vooruit, en Agalev, nu: Groen, die nooit een kans hadden gemaakt omdat de CVP ze tegenhield en weigerde te discussiëren over ethische kwesties, heeft Jeannine bij elkaar gebracht en daar is dan één nieuw wetsvoorstel uit voortgekomen. Dat is echt wel haar verdienste geweest: een huzarenstukje om dat binnen de vier jaar tijd gestemd te krijgen. Ik heb een ongelofelijk respect voor die vrouw.”

Een minder bekende voorvechter van euthanasie was Hugo Van Den Enden, net als Vermeersch een moraalfilosoof aan de UGent. Hij schreef in 1995 het boek Ons levenseinde humaniseren, zeven jaar vóór de euthanasiewet er kwam. “Dat boek is ongelofelijk knap geschreven. Ik heb het verslonden, dat was een soort bijbel voor mij. En ik vind het nog altijd het beste boek in de Nederlandse taal over deze materie. Het is een privilege dat ik Hugo in die periode heel goed heb leren kennen: de man was zeer belezen en zeer kritisch, had een vlijmscherpe pen. Dat zijn naam minder bekend is, komt omdat hij de media niet opgezocht heeft. Jammer genoeg is het boek nog altijd brandend actueel. Vandaag gaan er nog te veel mensen in mensonwaardige omstandigheden naar hun einde toe. Ik heb het geluk dat de oorspronkelijke uitgever mij gevraagd heeft om dit boek, zestien jaar na de dood van Hugo Van Den Enden, te actualiseren. Zijn teksten zijn onaangeroerd gebleven, ik heb er alleen vooraan iets bijgeschreven. Het zal volgende maand uitkomen.”

Dat Wim Distelmans het ‘gezicht van de euthanasiestrijd’ is geworden, kwam haast als bij toeval. Het begon allemaal in mei 1993 met een telefoontje van een journaliste van De Standaard. “Ik heb een opleiding tot oncoloog gevolgd, ben dus kankerspecialist. Ik werkte toen, en nu nog altijd, in het UZ Brussel, waar ik instond voor het begeleiden van mensen die ongeneeslijk ziek waren. We zijn daar gestart met palliatieve zorg, wat in België nog niet bestond, maar merkten dat er mensen waren voor wie we niets meer konden doen. ‘Maak er alstublieft een einde aan!’, riepen sommigen. Soms voerden we dan een euthanasie uit: levensbeëindiging op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt, maar zonder wettelijk kader. Wij werkten toen met het zwaard van Damocles boven onze hoofden. Op zekere dag kreeg de secretaresse van de oncologische afdeling telefoon van Inge Ghijs, journaliste van De Standaard. Zij dacht: het is een ziekenhuis dat verbonden is aan een vrijzinnige universiteit, ze zullen wel iets willen zeggen hierover. De secretaresse verbond haar door met een van mijn collega’s, die doorverbond met een andere collega, die op zijn beurt doorverbond met nog een andere collega, enzovoort. Niemand wilde er iets over kwijt, ook al deden we het wel in de praktijk. Tot de telefoon bij mij kwam en ik besliste dat ik haar te woord wilde staan. Wij hebben een vrij diep gesprek gehad. Ik mocht de tekst nog nalezen, gezien het gevoelige onderwerp. Ik heb het ook laten nalezen door de toenmalige directeur van het ziekenhuis, die mij verzekerde dat ze mij financieel zouden ondersteunen mocht er een rechtszaak van komen. Zelf had ik daar nog niet over nagedacht, blijkbaar was het toch niet zo evident om erover te praten. ‘Mogen we ook nog een foto van u nemen?’, vroeg Inge Ghijs. Die foto nam een volledige pagina in het magazine in beslag. Een paar dagen later zat ik in De zevende dag, samen met Etienne Vermeersch, wellicht omdat ze dachten dat ik niet te veel zou durven te zeggen, dus zetten ze een verstandige mens naast mij. Sindsdien word ik door alle redacties gebeld als het over dit onderwerp gaat. Ik heb er geen enkele verdienste aan dat ik hierdoor bekend ben geworden. Het enige wat ik op dat moment dacht, was: dit moet stoppen, we moeten er maatschappelijk over praten.”

“Ik zeg altijd: de mensen vragen niet voor hun plezier om euthanasie. Dat was destijds wel de vrees van de tegenstanders van de wet. Zij beweerden dat in de toekomst iederéén euthanasie zou aanvragen. Compleet idioot. Het enige wat de mensen echt willen is zo oud mogelijk worden en zo goed mogelijk leven. Alleen als het leven ondraaglijk wordt, zullen ze vragen naar een alternatief. Het blijkt dat mensen alvorens ze er met hun arts over praten, al een heel denkproces achter de rug hebben. Dat ze het recht hebben om in geval van een terminale ziekte en ondraaglijk lijden euthanasie aan te vragen, geeft hen een onwaarschijnlijke gemoedsrust. Het bekendste voorbeeld is Marieke Vervoort. Zij kwam met een euthanasieaanvraag bij mij, we hebben daar toen heel open over gepraat. Ik voelde tijdens het gesprek dat zij het gevoel had dat ze eindelijk erkend werd. Het feit dat ze wist dat ze ooit kon vragen dat euthanasie zou worden uitgevoerd, gaf haar de kracht om door te gaan. De rest van het verhaal is bekend: ze behaalde nog de ene na de andere medaille. Tot het in haar ogen op een bepaald moment onmenselijk werd.”

Marieke Vervoort (1979-2019) was een bekende persoon bij wie euthanasie werd uitgevoerd, net als Hugo Claus in 2008 of, recent nog, zangeres en presentatrice Bea Van der Maat. Zij zijn ongewild rolmodellen geworden. “Ik ben zelf covoorzitter van de Federale Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie, die moet nagaan of euthanasie correct werd toegepast. Na de dood van Hugo Claus zagen wij een plotse stijging van het aantal aanvragen. Mensen begrepen dat het kón, iets waar ze zich, zelfs zes jaar na het stemmen van de wet, nog niet bewust van waren.”

“Voor alle duidelijkheid: de euthanasiewet is een goede wet. Als we vergelijken met het nabije buitenland, mogen we onze handen kussen dat we die wet hebben. Maar geen enkele wet is perfect. Ik geef nog altijd gemiddeld drie lezingen per week en wat ik op het einde vaak hoor, is dat mensen euthanasie zouden willen op een moment dat ze het niet meer zelf kunnen aanvragen. Meestal bedoelen ze dan: als ze dement zijn. De huidige wet laat dat niet toe. Je kan geen euthanasie aanvragen wanneer je niet meer bij je volle verstand bent, zelfs als je vooraf een wilsverklaring hebt laten opstellen. Het kan enkel in het geval van een onomkeerbare coma. Voor iemand die een hersentumor heeft gekregen en de hele tijd in zijn bed ligt te kermen en te roepen, kan het niet. Al sinds de wet gestemd is, ijveren we ervoor om dat wél toe te laten. Op LEIF, het LevensEinde InformatieForum, hebben we een petitie lopen, waarop al ongeveer 80.000 Vlamingen hebben ingetekend. Dit thema leeft ongelofelijk bij de bevolking, maar de Vivaldi-regering heeft afgesproken om tijdens deze legislatuur alleen in consensus over ethische kwesties te praten, dat was de pasmunt om de CD&V mee aan boord te krijgen. Met alle respect voor die partij, maar zij gijzelt eigenlijk de regering. Hugo Claus, bijvoorbeeld, wist perfect dat hij geen euthanasie kon verkrijgen op het moment dat hij wilsonbekwaam zou geworden zijn (Claus was twee jaar voor zijn dood gediagnosticeerd met de ziekte van Alzheimer, FVL) en hij wou niet dement worden. Voor hem zou het ondraaglijk geweest zijn dat hij niet meer had kunnen schrijven. Hij viel perfect onder de voorwaarden van de wet, omdat hij psychisch leed door het vooruitzicht dat hij dement zou worden. Dan ging hij nog liever te vroeg. Onwaarschijnlijk, toch?”

“We hebben LEIF opgestart begin 2003, een paar maanden nadat de drie wetten van 2002 gestemd waren, omdat we vonden dat mensen een plek moesten vinden waar ze objectieve informatie konden krijgen over die wetten. Ik leg de nadruk op ‘objectief’, want er wordt wat afgezwamd in dit land. Patiënten krijgen niet altijd de juiste informatie. Tegenstanders van euthanasie zeggen dat LEIF alleen maar daarmee bezig is, maar dat is niet zo. Wij stellen euthanasie voor als een evenwaardige optie. Daarom is het nog niet ‘de beste’ maar het is een van de opties. Wij geven net zo goed informatie over palliatieve zorg en patiëntenrechten.”

***

Begin 2020 was er het flink gemediatiseerde assisenproces tegen twee huisartsen en een psychiater, naar aanleiding van de euthanasie van Tine Nys, een vrouw van 38 die ondraaglijk psychisch leed, bijna tien jaar eerder. Wim Distelmans werd er als getuige opgeroepen en stevig aangepakt door de raadsmannen van de burgerlijke partij. De artsen werden uiteindelijk vrijgesproken, maar de angst zit er flink in bij hen. “Dat proces had er nooit mogen komen. Onwaarschijnlijk dat drie artsen voor assisen moesten verschijnen voor een situatie die in België wettelijk geregeld is. Bovendien gaven twee van de drie artsen enkel een advies, dat niet eens bindend is. Achter de schermen zijn er dingen gebeurd die het daglicht schuwen (over die machinaties verscheen eind september een boek van advocaat Walter Van Steenbrugge, Operatie Kerk, FVL). Er is absoluut een chilling effect geweest door dat proces. Ik hoor heel wat artsen zeggen: ‘Mij niet gezien!’ Er zijn zelfs artsen die geen euthanasie meer willen uitvoeren bij terminale kankerpatiënten. Stel je voor! Eigenlijk hebben de tegenstanders bereikt wat ze wilden bereiken, ondanks de vrijspraken. Het aantal geregistreerde euthanasie-uitvoeringen stijgt elk jaar, wat betekent dat nu minder artsen vaker euthanasie moeten uitvoeren. Zij worden bijna overbevraagd. Maar ik ben optimistisch: het menselijke geheugen is kort, ik hoop dat dit zich op termijn normaliseert.”

Wat kan er nu tegen een waardig levenseinde zijn? “Dat vraag ik me ook al lang af. Een aantal mensen heeft het blijkbaar moeilijk met het zelfbeschikkingsrecht. Sommigen hebben een probleem met het zelfgekozen levenseinde. Alle respect voor die visie, maar wanneer men die probeert op te dringen aan andere mensen, is men verkeerd bezig. Om u een idee te geven: er overlijden per jaar 110.000 mensen in België, vorig jaar waren er 3.000 euthanasiegevallen. Dat is een klein percentage en toch wordt er ongelofelijk veel over gezeurd en wordt er obstructie gevoerd. In tegenstelling hiermee sterven er minstens vier keer zoveel patiënten door palliatieve sedatie (een methode waarbij terminale patiënten op het einde van hun leven kunstmatig in slaap worden gebracht tot ze sterven, en waarbij in de loop van de sedatie de dosissen om de persoon in coma te houden indien nodig nog worden verhoogd, FVL), iets wat totaal niet wettelijk geregeld is en waarbij in 90 procent van de gevallen de dokter beslist om het toe te passen. In landen zonder euthanasiewet gebeurt palliatieve sedatie zelfs massaal. Waarom? Omdat de artsen zelf kunnen beslissen. Daarom is de meerderheid van de Franse artsen tégen euthanasie, want dan zijn ze hun controle kwijt.”

“De uitvoering van euthanasie moet mild gebeuren. Je doet dat niet door een revolver te kopen en iemand dood te schieten. Wij weten intussen hoe we dat moeten doen. Je kunt dat nog het best vergelijken met anesthesie op iemand die moet geopereerd worden. Er ligt iemand op bed, er wordt een baxter geplaatst die verbonden wordt met een ader en op het moment dat de patiënt zegt dat het mag gebeuren, spuit de arts een product via het infuus in de ader. Binnen enkele seconden is de patiënt buiten bewustzijn, de rest van het verhaal weet hij niet meer. Het enige verschil met een anesthesie is dat je niet meer wakker wordt. Dat is het technische gedeelte. De arts is aanwezig om te zien dat dit technisch luik optimaal verloopt. Voor de rest maak je je figuurlijk zo klein mogelijk. Zelf verstop ik me bijna achter het bed. Ik zeg altijd tegen de aanwezigen: let niet op mij, jullie doen wat jullie willen. Wil je mee op bed gaan liggen, of muziek spelen, of nog een fles prosecco drinken: doe maar. Soms verloopt dat heel ontroerend, soms triest, soms wordt er gelachen. Het is hún moment. Uiteraard is dat voor een arts een handeling die niet evident is. Voor mij is het moment dat ik het spuitje zet het technische sluitstuk van een besluitvorming die al weken of maanden aan de gang is en waarbij je samen met de patiënt alle mogelijkheden hebt afgetoetst, zonder te vervallen in therapeutische hardnekkigheid. Actrice Dora Van der Groen zei ooit: ‘Euthanasie is een ultieme vorm van liefde.’ Ze had daar gelijk in. Ik heb nog nooit spijt gehad dat ik een euthanasie heb uitgevoerd. Ik heb wel al spijt gehad dat ik het te laat heb gedaan, omdat ik te lang had geaarzeld en de patiënt mij voor was.”

***

Het lijkt wel alsof Wim een rechtlijnige carrière heeft beleefd: oncologie, palliatieve zorg, euthanasie, consequent handelen. Maar in de jaren 70 en begin jaren 80 was hij zoekende. “Als adolescent had ik een enorme passie om films te maken. Nog altijd trouwens. Ik wilde naar de filmschool, maar mijn vader, die ik enorm respecteerde en die een verstandig man was, zei: ‘Leer eerst een stiel waarmee je je brood kunt verdienen!’ Als je films wil maken, moet je altijd subsidies aanvragen, voerde hij aan. Eigenlijk is dat wat ik vandaag de hele dag doe: subsidies aanvragen voor palliatieve zorg… Maar goed, ik ben dan maar geneeskunde gaan studeren, maar na drie jaar vroeg ik me af ‘Is het dit nu wel?’ Ik heb toen een sabbatjaar genomen en ben naar Frankrijk getrokken, wat ik een fantastisch land vond en vind, behalve dan dat ze er geen euthanasie en palliatieve zorg kennen. Ik ben schapen gaan hoeden in de Alpes-Maritimes, in het zuiden, lag er onder de blote hemel, leerde er Gitanes roken en Pastis drinken. De verantwoordelijke herder dronk een halve fles Pastis en rookte twee tot drie pakjes Gitanes per dag. Tot hij op een bloedwarme dag naar boven keek, ‘Il fait chaud’ zei en dood neerviel. Herder zijn bleek dan toch ook niet zó gezond te zijn. Mijn Frans lief, die ook zoekende was, werkte toen als kassierster in een privéclub in Monaco, waar ze een badmeester zochten. Ik wilde dat wel doen. Je moest een beetje Duits en Engels spreken, er kwam een internationaal publiek. Veel stelde dat niet voor: ik zorgde ervoor dat alles proper was, ’s morgens de condooms uit de cabines verwijderen en zo. Prinses Grace kwam daar met haar drie kinderen af en toe zwemmen. Dat was toen nog een zeer mooie vrouw van in de veertig. Alleen vond ze dat ze een beetje last van cellulitis had en dan moest ik met de handdoek naast haar lopen om haar benen te bedekken, wanneer ze wilde gaan zwemmen. Er liepen daar ook acteurs rond die tot de top behoorden, mensen als Alain Delon en Jean-Paul Belmondo. Ik vond het wel plezant om alles te observeren, maar het had allemaal weinig inhoud. Wat maakte dat ik, ook na gesprekken die ik ’s avonds met mijn lief op het strand voerde, besliste om mijn studies geneeskunde af te werken. Eigenlijk wilde ik in Frankrijk blijven, maar de toenmalige Franse president besliste net op dat moment dat buitenlandse studenten nog wel welkom waren, maar dat ze de volle pot moesten betalen, een behoorlijke som. Toen ben ik maar naar Brussel gegaan.”

***

Hij noemt zichzelf een levensgenieter. Wat dat inhoudt? “Gewoon: genieten van het leven. Proberen de dingen die je graag doet, zoveel mogelijk te doen. Ik zeg soms al lachend in mezelf of tegen mijn partner: het feit dat ik dit werk doe, heeft er misschien wel mee te maken dat ik angst heb voor de dood en denk dat ik de dood zo kan overwinnen. Flauwekul, natuurlijk. Mijn beroep kan heel zwaar lijken, maar door samen met patiënten een traject af te leggen en iets voor hen te kunnen betekenen, kun je het mooi afronden en dat zware aspect achterlaten op het werk. Ik heb geleerd om die knop om te draaien. Dat is het voordeel van ouder worden: ongeveer het enige trouwens.”

In welk tijdperk had Wim graag geleefd? “We zeggen vaak dat het niet evident is om nu te leven, met al die oorlogen, de vluchtelingenproblematiek en de klimaatverandering, maar toch zeg ik: vandaag. Omdat de gemiddelde levensverwachting nog nooit zo hoog is geweest. In 1960, nog niet zo lang geleden, werd de gemiddelde mens zestig jaar oud. Vandaag is dat meer dan tachtig jaar. Op ongeveer zestig jaar tijd hebben we een winst gemaakt van minstens twintig jaar. Aangezien ik doodgraag leef, vind ik dat geweldig. Dat heeft overigens niets te maken met de geneeskunde, maar met onze verbeterde levensomstandigheden: gezond voedsel, zuiverder drinkwater.”

Distelmans werd in februari van dit jaar 71. Wat drijft hem nog? “Zo lang ik het gevoel heb dat ik dingen doe die ik graag doe en die ik zinvol vind, wil ik wel voortdoen met wat ik bezig ben. Dat betekent niet dat je geen balans moet zoeken: er is nog iets anders dan je job. Maar ik zie me op dit moment nog niet in een hoekje kruiswoordraadsels zitten oplossen. En ik wil consequent verder gaan in wat mij drijft: verontwaardiging en onrecht. Als ik zie dat er nog steeds veel mensen in mensonwaardige omstandigheden sterven, geeft mij dat voldoende kracht om door te gaan.”

Of hij zelf voor euthanasie zal kiezen? “Ik zou het niet weten. Want wat ik ook heb geleerd: mensen die jarenlang roepen dat ze voor euthanasie zullen kiezen, overlijden vaak op een andere manier. Anderen zeggen dan weer dat euthanasie niet hun ding is, maar kiezen er uiteindelijk toch voor. Je moet in zo’n situatie zitten, om te weten wat je wel of niet wil. Dus als je mij nu vraagt hoe ik dat zie: wel, ik zie het niet, ik wil geen levenseinde.” Hoe wil hij hopelijk veel later herinnerd worden? “Als iemand die consequent is geweest.”

Een makkelijke vraag om af te ronden: is er leven na de dood? “Ik weet het niet, want er is nog nooit iemand uit teruggekomen. Ik zou voorstellen dat we het op een praktische manier oplossen: ga ervan uit dat er géén leven is na de dood en doe de dingen nu al.”

leif.be

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 25.

Op MoMeNT, het cultuurevenement dat vanaf 2017 wordt georganiseerd in Tongeren, werd ik in 2018 ingeschakeld als Tijdgeest. Bedoeling was om, vertrekkend van het centrale gegeven Tijd, interviews te doen met interessante gasten. Het lijstje oogt indrukwekkend, al zeg ik het zelf. Ik plaats ze hier even in chronologische en alfabetische volgorde.

2018: Zohra Ait-Fath – Samira Atillah – Paul Beloy – Johan Braeckman – Robert Cailliau – Liliana Casagrande – Guy Cassiers – Herman Clerinx – Stijn Coninx – Guido Degraen – Patrick Dewael – Eddy Eerdekens – Jo Grootaers – Wilfried Gyselaers – Ludo Kelchtermans – Meryame Kitir – Willy Miermans – Yasmien Naciri – Rombout Nijssen – Jeroen Olyslaegers – Rik Palmans – Yves Petry – Marina Riemslagh – Jan Swerts – Jan Vaes – Katrijn Van Bouwel – Christophe Vandegoor – Ivo Vandekerckhove – Francesca Vanthielen – Michiel Vandeweert

2019: Mattice Boets – Willy Claes – Imke Courtois – Luc Daelemans – Veva Daniels – Stijn De Paepe – Steven Degryse (Lectrr) – Khalid El Jafoufi – Waas Gramser – Tom Hannes – Geert Hautekiet – Liesbeth Kennes – Stijn Meuris – Mohamed Ouaamari – Elena Peeters – Kyoko Scholiers – Hedwig Snoeckx – Sigrid Spruyt – Astrid Stockman – Wouter Torfs – Mathias Van de Winkel – Lieven Van Gils – Luc Van Gorp – Saskia Van Nieuwenhove – Joris Vanvinckenroye – Erik Vlaeminck – Louis de Vries

2020: afgelast wegens corona

2021: Jerry Aerts – Peter Adriaenssens – Bert Anciaux – Anneliese Billen – Esmé Bos – Elise Bundervoet – Stefan Everts – Hans Geybels – Laura Janssens – Roger Lybaert – Judith Nab – Sofie Peeters – Dahlia Pessemiers-Benamar – Jan Peumans – Bieke Purnelle – Jean Paul Van Bendegem – Koen Vanmechelen – Caroline Vermeir

2022: Naima Charkaoui – Gerda Dendooven – Ignaas Devisch – Koen Froberg – Tine Hens – Herwig Ilegems – Armand Schreurs – Hilde Van Mieghem – Maud Vanhauwaert.

2023: daarover heb ik het morgen.

Al die jaren trok ik aan de mouw van Bart Van Loo, die ik had leren kennen op een treinreis voor Vlaamse en Waalse perslui naar de woonst van Charles Aznavour, maar de francofiele succesauteur van De Bourgondiërs en andere boeken was in augustus altijd met vakantie. Tot ik het idee opvatte om een avond met hem alleen op te zetten. En kijk, zijn agenda vertoonde een gaatje op donderdag 8 september 2022. Het werd een mooie avond — Bart is een gedreven verteller en bovenal een authentieke kerel —, op zijn suggestie schreef ik het gesprek uit, wat dan weer resulteerde in een artikel in de boekenbijlage van De Morgen op zaterdag 29 oktober 2022.

***

‘Ik heb duizenden bladzijden porno gelezen. Iemand moest het doen’

***

Voor ruim 300.000 lezers is Bart Van Loo ‘die schrijver’ van ‘dat boek’. Maar er is meer dan De Bourgondiërs: zijn eerste vier Frankrijkboeken krijgen een luxe-uitgave. Reizen, eten, drinken, vrijen, lezen, schrijven en weer doorgaan. “De verbeelding: we zijn dat afgeleerd.”

3.888 gram weegt het verzamelde werk van Bart Van Loo intussen. Bijna vier kilo literatuur over Frankrijk, Willem Elsschot, Napoleon en de aartsvaders van de Lage Landen. “Een flinke pasgeboren baby”, noemt hij het zelf.

Seks, drugs en rock-‘n-roll, dat wordt in zijn oeuvre seks, eten en chansons. In Napoleon. De schaduw van de revolutie schetste Van Loo een tegelijk genadig en genadeloos portret van de Franse generaal en keizer. Met De Bourgondiërs scoorde hij een ongekende bestseller. En dus begint dit gesprek onvermijdelijk toch bij dat boek.

“De Bourgondiërs is ontstaan uit nieuwsgierigheid”, zegt Van Loo. “Ik wilde weten hoe onze contreien geworden zijn tot wat ze nu zijn. Namen en evenementen flikkeren als neonletters voor onze geest: de val van Antwerpen, de scheiding tussen Noord en Zuid, het ontstaan van België in 1830. Alsof ons verhaal dan pas begint.

“Toen stootte ik op Filips de Stoute, Jan Zonder Vrees, Filips de Goede, namen die we allang vergeten waren. Ons collectieve verhaal begint veel vroeger dan we zouden denken, bij het ontstaan van de Lage Landen, onder aanvoering van deze Filipsen. Als Nederlandstalige Belg ben ik ‘onverklaarbaar’ zonder die Bourgondische hertogen. Zonder hen hadden we in 1830 ons land nooit kunnen uitvinden. Tegen een Frans publiek zeg ik dan ook altijd dat ze zonder de Bourgondiërs nooit hun Belgenmoppen zouden kunnen vertellen.

“Het toeval wil dat De Bourgondiërs ongeveer op hetzelfde moment een grote massa heeft bereikt als Game of Thrones, nog zo’n verhaal over bastaards en krijgsheren, maar dan wel fictief.”

Had u, toen u in 2015 de eerste woorden van De Bourgondiërs schreef, enig idee wat de impact van dit boek vier jaar later zou kunnen zijn?

“Absoluut niet. Mijn vorige boeken hadden het naar Vlaamse normen zeker niet slecht gedaan, tien- of twintigduizend exemplaren verkopen blijft hier uitzonderlijk. Mocht De Bourgondiërs twintigduizend exemplaren hebben gehaald, zou dat voor de uitgeverij een mission accomplie zijn geweest. Maar kijk, we zitten nu aan meer dan 310.000, waarvan zo’n 90.000 in het buitenland.

“Waaraan dat succes te danken is? Misschien komt het omdat het boek vertelt waar we nu juist vandaan komen? Tegelijk bezit het blijkbaar een Europese dimensie die ook elders aanslaat.

“De podcast is intussen meer dan vier miljoen keer beluisterd, terwijl ik die aanvankelijk vooral zag als zinvolle promotie voor het boek. Alleen het begin en het einde waren uitgeschreven, voor de rest baseerde ik mij op sleutelwoorden die ik met potlood had opgeschreven, een beetje fluo links en rechts in mijn boek. Ik was na al die jaren lezen en schrijven helemaal volgetankt. Het kwam er in één geut uit.”

Misschien komt het ook wel omdat u door uw enthousiasme en bevlogenheid de geschiedenisleraar bent die we allemaal graag gehad zouden hebben.

“Natuurlijk hoop ik dat er een aanstekelijke drive in De Bourgondiërs zit, maar vergeet niet dat het om een boek van zeshonderd bladzijden gaat, waarvan de eerste vijftig best pittig zijn omdat er duizend jaar geschiedenis passeert. Na een optreden vragen toeschouwers dikwijls om een opdracht te schrijven in hun exemplaar en dan zie ik dat ze passages met fluostift hebben opgelicht of dat ze zelf een stamboom hebben gereconstrueerd. De betrokkenheid is groot, mijn dankbaarheid ook.

“Ik ben, voor alle duidelijkheid, geen historicus. Ik ben een romanist die gretig leest, graag research doet en aan het associëren slaat. Literatuur en onderzoek zijn mijn leven. Aan de universiteit droomde ik er al van om daar de hele tijd mee bezig te kunnen zijn.”

U bent overigens leraar geweest en dat was geen gelukkige periode.

“Ik kwam van de universiteit, waar ik me had ondergedompeld in de Balzacs en de Flauberts van deze wereld, en opeens stond ik als leraar Frans in het technisch onderwijs, in een school in Merksem, de banlieue van Antwerpen.

“Niet dat het onhebbelijke leerlingen waren, maar het pakte niet. De eerste jaren liep ik tussen twee lesuren soms een blokje om, de tranen verbijtend. Toch leerde ik een publiek te boeien door bijvoorbeeld live commentaar te geven bij een grammaticaoefening. ‘De bank rechts op de eerste rij heeft de kop genomen, maar ik zie daar de middelste bank die een demarrage heeft ingezet…’ Dat soort dingen.

“‘We krijgen graag les van u, meneer Van Loo’, zeiden mijn leerlingen, maar ze interesseerden zich niet voor de inhoud van mijn vak. Daar kreeg ik het steeds moeilijker mee. Ik stortte me op de Franse literatuur, schreef af en toe zelf een stukje. Tot ik in 2004 helemaal heb afgehaakt met iets tussen een depressie en een burn-out. Ik kreeg last van mijn borstbeen, helse pijnen die tot in mijn keel doorschoten, de dokters konden niets vinden. Ik heb toen een jaar thuisgezeten. Je lichaam is een barometer.

“Ik besliste dat ik voortaan van mijn pen en mijn stem wilde leven, ondanks die vaste benoeming. Ik had nog wel vier jaar lang recht op loopbaanonderbreking, goed voor 400 euro in de maand, net voldoende om mijn huishuur te kunnen betalen. Van mijn ouders kreeg ik gratis groenten uit hun tuin en ik gaf ook al wel wat lezingen, waarvoor ik matig gevulde envelopjes ontving. De briefjes van 20 euro stak ik in een boek van Flaubert, die van 50 euro in een Balzac en die van 100 euro, als die er al waren, in een Simenon. Mijn bibliotheek werd mijn bank. Ik heb onlangs bij het verplaatsen van een deel van mijn boeken nog een briefje van 5 euro teruggevonden.”

Het gevolg van dat leven van pen en stem was een serie van vier boeken (Parijs retour uit 2006, Als kok in Frankrijk uit 2008, O vermiljoenen spleet uit 2010, en Chanson uit 2011) die nu gebundeld worden in de luxueus uitgegeven kanjer Mijn Frankrijk. Literatuur, cuisine, erotiek en chanson, goed voor meer dan 1.200 pagina’s. Die boeken bezorgden u de reputatie van eminente Frankrijkkenner.

“Het was een onorthodoxe leerkracht Frans in het middelbaar, Herman Geudens, die de weg wees. Die man vertelde over de Franse cultuur alsof het een door de conquistadores veroverde schatkist was en hij zette die schatkist op een kier. Dat is wat leraars moeten doen. Et je suis tombé dedans, een beetje zoals Obelix in de toverdrank, al lijk ik zelf meer op Asterix. Ik wilde Herman Geudens wórden. En ik ben hem voor een stuk ook geworden.

“Ik verzamel informatie, vermaal die, zoek een toon en een stijl, een manier van vertellen. Meer is het niet, al is het wel handen uit de mouwen. Van een businessplan was nooit sprake. Stel je voor: ik nam me voor om als Vlaming op mijn 31ste drie boeken over de Franse literatuur te schrijven. Wie zat daarop te wachten? En toch wilde ik dat doen en héb ik dat gedaan: die boeken zijn mijn liefdesverklaring aan de Franse literatuur. Ik wilde het stof van de oude klassiekers afblazen. En ik ben gaan reizen in het spoor van die Franse schrijvers. Fictieve personages achternareizen, mais quelle idée!

“Het einde van het boek zal ik nooit vergeten. Ik was destijds hopeloos verliefd op een vrouw, gevoelens die niet wederzijds waren, en op een dag zat ik in een Parijs restaurant brieven van Flaubert te lezen. Ik wilde haar een ultieme liefdesbrief schrijven door de beste zinnen van Flaubert te stelen. Daar begon ik aan, op een wit servet, maar in plaats van ‘Liefste xxx’ schreef ik ‘Beste Gustave’ en plots was ik vertrokken voor een correspondentie met een lang geleden overleden schrijver, brieven die ik schreef op plekken die voor hem belangrijk waren. Het eindpunt van jaren lezen en reizen.

“Dat eerste boek is voor mij nog altijd even belangrijk als De Bourgondiërs.”

Vooraan in Parijs retour staat een citaat van Honoré de Balzac: ‘Een mens is pas echt een mens te noemen als hij een of andere hartstocht bezit.’

(declameert) “‘… Een mens zonder passie is een embryonale engel aan wie geen vleugels zijn gegroeid.’ Wat ik toen nog niet doorhad, is dat je je vleugels ook kunt verschroeien en als een Icarus te pletter vallen. De verheerlijking van zulke romantische gedachten kan gevaarlijk zijn, daar ben ik in mijn persoonlijke leven wel achtergekomen. Anderzijds kwam stoppen met lesgeven ook professioneel neer op springen zonder vangnet.

“Wat ben ik blij dat ik het deed, ook al kon ik pas vanaf Chanson, na vijf boeken dus, leven van pen en stem. “

Als u het heeft over Alexandre Dumas père, auteur van De drie musketiers, maakt u het onderscheid tussen hoofd- en buikliteratuur. Hoofdliteratuur mikt op het intellect, buikliteratuur bezorgt de lezer vlinders in de buik. Wat doet u?

“Beide. Als jongetje voetbalde ik en verzamelde ik tegelijk doodsprentjes en deed ik archiefonderzoek naar mijn eigen wortels. Als schrijver wil ik intellectueel werk verrichten, ernstig onderzoek doen, maar in mijn boeken en mijn shows moet humor zitten. Zonder kwinkslagen hou ik het niet vol. Het stelt je in staat ogenschijnlijk onverteerbare onderwerpen te temmen. Ik hou van die spreidstand tussen het elitaire en het volkse, van eerst naar het veldrijden kijken en daarna voortlezen in Balzac.”

Een quote uit O vermiljoenen spleet, over erotische Franse literatuur: ‘Sade thuis uitproberen leidt tot een vernielend spoor van tranen, bloed en dood; Louÿs (Pierre Louÿs, red.) thuis uitproberen bezorgt je nu en dan de slappe lach en een flink aantal spierscheuren.’ Hebt u dat werkelijk allemaal uitgeprobeerd?

“Dan had ik hier niet meer gezeten, maar ik heb wel duizenden bladzijden porno gelezen. En ik kan je verzekeren: er is heel veel slechte erotische literatuur geschreven. Maar ja, iemand moest het doen…

“Een rode draad door mijn zoektocht was censuur. Als iets niet mocht worden gelezen, gingen mensen ernaar op zoek. Verbod als ultieme vorm van promotie.

“Vreemd genoeg was het mijn minst verkochte boek. Ik kan me wel voorstellen dat het niet zo voor de hand lag dat mensen in de boekhandel naar de Vermiljoenen spleet vroegen. (lacht) Achteraf gezien was dat niet zo’n goede commerciële zet. De voorzienigheid heeft me bij wijze van wiedergutmachung tijdens het schrijven van dat boek wel mijn toekomstige echtgenote op mijn pad gestuurd.”

‘Bij het bekijken van een pornofilm zie je een kant-en-klare voorstelling van de werkelijkheid, terwijl je bij het lezen van een boek verplicht wordt de film van je verbeelding te laten spelen’, schrijft u. L’imagination au pouvoir?

“Dat is een feit. Helaas zijn we dat afgeleerd. Wie leest er vandaag nog een roman om zijn verlangens aan te zwengelen? Het erotische boek is een uitstervend genre. Porno kijken is een vorm van directe consumptie, heel makkelijk. Er komt nog weinig verbeelding bij te pas.”

Zo belanden we bij Chanson, het boek van de doorbraak.

“Na reizen, eten en vrijen kwam ik uit bij zingen, met telkens diezelfde rode draad: lezen. Wat had ik daarna nog kunnen doen? De bouwvakker in de Franse literatuur? Neen, na dat boek moest ik het roer omgooien.

“Er was plots een klik: en als ik nu eens Franse geschiedenis verbind met chansons terwijl ik zelf door de straten van Parijs loop, vroeg ik me af. Het boek er kwam er vervolgens in negen maanden uitgerold in het tuinhuisje van mijn vrouw, die toen nog mijn lief was, in Rijsel.

“Opeens mocht ik naar De laatste show, dat toen aan zijn laatste seizoen bezig was. Als je daar zat, wist je dat iedereen het gezien zou hebben. Bij het buitengaan vroeg Michiel De Vlieger me of ik vaste gast wilde worden met een aparte rubriek over Frankrijk. Daarna belde Karl Vannieuwkerke me om samen met hem een reisprogramma te maken naar aanleiding van honderd jaar Tour de France. En ik mocht ook nog naar De wereld draait door. Spannend! Matthijs van Nieuwkerk was zo in de wolken, dat ik vanaf dan geregeld mocht terugkeren. Daar zat ik dan naast Mies Bouwman, Paul de Leeuw of Marco van Basten.

“Ik kreeg toen ook weleens de vraag om over Tom Boonen te komen praten, of over de Belgische politiek, maar dan zou ik een tv-figuur zijn geworden. Dat wilde ik niet. We hebben thuis niet eens een televisie. Ik wil boeken schrijven en over mijn onderwerpen komen vertellen. Dan smijt ik mij met veel plezier. Anders hoeft het niet per se.”

Wie is uw uitverkoren chansonnier?

“Er is Brel en er is Aznavour. Dat is zo’n beetje als de eeuwige discussie: The Beatles of The Stones? Ik weiger te kiezen. Jacques Brel is iemand die vooruitkijkt, ook naar

het einde, de dood is een terugkomend thema, hij zingt zelfs over de het leven na de dood. Charles Aznavour kijkt terug, die is nostalgisch. Tot haar vierde zong ik mijn dochter elke avond bij het slapengaan Sa jeunesse toe, tot ze mij in een mengeling van Nederlands en Frans zei ‘Papa, ik ben het beu, uw Aznavour, j’en ai marre!'” (lacht)

Eerder dit jaar kwam een nieuwe editie van Boerenpsalm van Felix Timmermans uit, waarin u een introductie hebt geschreven. Wat is er nu nog interessant aan dat boek uit 1935, waarin het hoofdpersonage, Boer Wortel, zijn persoonlijke levensgeschiedenis vertelt?

“Boerenpsalm is van het mooiste wat er ooit in onze taal is geschreven. Een meesterwerk, geschreven door een man die was opgegroeid in een tijd dat hij vanaf het middelbaar geen school kon lopen in zijn moedertaal. Timmermans was een autodidact, maar daardoor kon hij zijn taal ook aanvullen en het Nederlands helemaal naar zijn hand zetten. Boerenpsalm is wereldliteratuur van de bovenste plank.”

Wat is er eigenlijk zo bijzonder aan de Kempen, de streek waar u geboren bent?

“De Kempen is een vruchtbare bodem voor talent. Altijd gaat het over Brussel, Antwerpen of Gent, maar denk ook eens aan Koen Peeters, Walter Van den Broeck, Leo Pleysier…

“Ik ben opgegroeid in Bouwel, daarna verhuisd naar Antwerpen, waar ik heb gestudeerd, en ben nadat ik mijn echtgenote Coraline heb leren kennen, een Française, in een uithoek van West-Vlaanderen gaan wonen, Moorsele. Dat was voor mij een grote stap, een vorm van ontworteling. Stel je voor, honderd kilometer weg van Antwerpen. Daar moest mijn vrouw toch hartelijk om lachen, want in Frankrijk stelt zoiets niets voor, zij woont op vijfhonderd kilometer afstand van haar ouders. ‘La Belgique, c’est une maquette’, stelt ze. ‘Wat is dat toch met jullie, dat je het als een prestatie beschouwt om honderd kilometer verderop te gaan wonen?’”

Een uitspraak van Boer Wortel in Boerenpsalm: ‘Wie zich niet spiegelt, ziet niet hoe lelijk hij is.’ Zijn we in deze samenleving te kritisch voor anderen en te weinig kritisch voor onszelf?

“Zeker als je op Twitter zit, krijg je de indruk dat iedereen altijd kwaad is op alle anderen en alles wat er in de maatschappij gebeurt. Veertig jaar geleden zaten we allemaal op donderdagavond op de BRT naar Hoger, lager te kijken met Walter Capiau, of we dat nu wilden of niet. Van die familiale tv-avonden zijn we geëvolueerd naar een situatie waarbij we allemaal op ons eigen scherm naar onze eigen programma’s zitten te kijken. Ik weet niet of dat een goede zaak is. Allicht niet echt.

“Als het om woede gaat vandaag kom je natuurlijk snel uit bij de woke-discussie. Die boosheid en verontwaardiging tegen sociaal onrecht is uiteraard goed en we moeten er vooral naar luisteren. Het gaat om een colère saine, een gezonde woede, maar als we niet oppassen slaat die om in een soort van ‘superzuiverheid’. Dat is gevaarlijk. Kijk maar naar de Franse Revolutie. Die begon vanuit de principes ‘Liberté, égalité, fraternité’ maar op zeker moment moest iedereen daar ook echt in uitblinken, en incorruptible zijn, zuiver. Robespierre en Danton zeiden hoe de mensen moesten leven, de aristocratie moest weg, alle rijkdom moest worden verdeeld, allemaal goed en wel, maar wie het daar niet op de juiste manier mee eens was belandde onder de guillotine, ook zijzelf uiteindelijk. In het streven naar zuiverheid doken er steeds andere mensen op die nóg zuiverder waren, waardoor diegenen die eerst heel zuiver waren uiteindelijk zelf ook onthoofd werden.

“We moeten daarin een gulden middenweg zien te vinden, mensen die moedig in het midden durven te gaan staan, en niet bang zijn om soms een stap naar links, dan weer naar rechts te zetten. Waar is de CD&V wanneer je ze nodig hebt?” (lacht)

Volgend jaar wordt u 50. Doet dat iets met u?

“Ik ben veel bezig met de dood. Als ik naar To be or not to be van Ernst Lubitsch kijk — een film uit 1942 en een van mijn lievelingsfilms — en ik zie daarin een meisje van dertien een deur openen, dan denk ik onwillekeurig: ze is geboren in 1929, zou ze nu nog leven? Sta ik voor de etalage van een begrafenisondernemer en ik zie een doodsbrief hangen van een man die geboren is in 1957, dan begin ik uit te rekenen hoe oud hij is geworden. In een museum doe ik dat ook bij de informatie over de schilders.

“Ik vraag me weleens af hoe lang ik dit nog zal volhouden. Mijn optredens zijn heel fysiek, boeken schrijven is een intense bezigheid. Ik zag onlangs in de spiegel dat ik een grijs haar heb. ’t Is zover!”

Nochtans zei u vier jaar geleden in deze krant: ‘Ik voel me geestelijk even oud als toen ik mijn thesis maakte aan de unief.’

“Geestelijk wel, ja. In mijn hoofd blijk ik een spring-in-’t-veld, maar mijn lichaam wringt soms tegen. Ik doe sinds een tijdje aan omnisport in de turnzaal van Gullegem. Twee keer al heb ik een spierscheur opgelopen bij het badmintonnen, maar ja, ik speelde dan tegen iemand die 23 jaar jonger is dan ik.”

U moet maar bedenken dat Jacques Brel amper 49 jaar en 185 dagen was toen hij stierf. Die barrière bent u al gepasseerd.

“Brel heeft zichzelf opgebrand. Hij zei niet voor niets ‘Vivre, c’est mauvais pour la santé!’ Hij was daar een extreem voorbeeld van. Édith Piaf is ook maar 47 geworden.”

Nu ligt de luxe-editie van uw Frankrijkboeken in de handel, maar wat we écht willen weten: wanneer komt er een volgend Groot Boek aan?

“De late middeleeuwen laten me niet los, toch niet ons Bourgondisch oerverhaal. Waar De Bourgondiërs een wetenschappelijk-historisch epos was, is het volgende een tijdreis, het tweede deel van een diptiek; hierna houd ik ermee op. Ik reis de hertogen en hun entourage achterna in Vlaanderen, Wallonië, Nederland, Zwitserland en Bourgondië. Het wordt een verdieping en verbreding van De Bourgondiërs. Ik heb al een titel, écht een hele goeie, maar die geef ik nog niet prijs. Ik heb ook geen vaste deadline. Bij De Bezige Bij zitten ze me niet op te jutten, integendeel, tot twee keer toe heeft de man die het boek begeleid me gevraagd of ik het nog wel plezant vind. Já, dus!”

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 24.

Ik heb dus ooit een Nobelprijswinnaar Literatuur geïnterviewd. Wist ik op dat moment, november 1998, veel dat de op dat ogenblik 36-jarige Poolse schrijfster Olga Tokarczuk negentien jaar later de International Booker Prize zou winnen en weer een jaar later bekroond zou worden met de ultieme literaire prijs. “Voor een verhalende verbeelding die met encyclopedische passie het overschrijden van grenzen voorstelt als een vorm van leven”, zo stond er in het juryrapport van de Nobelheren en -dames te lezen.

Nou, zo had ik het dus twintig jaar eerder niet gezien. Ik vond het gewoon een leuk idee om een mij onbekende schrijfster in een klein maar gezellig Antwerps hotel wat vragen te stellen. En De Financieel-Economische Tijd vond het een leuk idee om de tekst zaterdag 21 november 1998 te publiceren in de zaterdagbijlage. Leuk!

***

Illusies en desillusies van een droomwereld

***

De Poolse schrijfster Olga Tokarczuk brengt in Oer en andere tijden een universeel, sprookjesachtig verhaal dat zich afspeelt in het denkbeeldige stadje Oer, dat zich zowel in Polen als waar elders ook ter wereld kan bevinden. Het is een wrang sprookje, de droomwereld van de personages is er een zonder illusies. Het lijkt wel de hedendaagse wereld zoals hij is. “Zolang ik me kan herinneren heb ik al een boek als dit willen schrijven”, zegt ze. “Een wereld scheppen en die beschrijven. Het is de geschiedenis van de wereld die, zoals alles wat levend is, wordt geboren, zich ontwikkelt en ten slotte sterft.”

“Oer bestond niet. Was zelfs niet ontstaan, want over de aarde, waar iemand het zou hebben kunnen vestigen, trokken aanhoudend horden uitgehongerde legers van oost naar west. Niets had een naam. De aarde zat vol bomkraters, de beide rivieren, ziek en gewond, stuwden troebel water voort en waren moeilijk van elkaar te onderscheiden. Stenen verpulverden in de handen van hongerige kinderen.”

Het Oer waar Olga Tokarczuk het over heeft in Oer en andere tijden (originele titel: Prawiek i inne czasy, verschenen in 1996) is een illusoir stadje, een plaats die overal ter wereld kan liggen. “Het was mijn bedoeling een andere kijk op de wereld te brengen”, vertelt de 36-jarige schrijfster. “De geschiedenis beschrijft de zaken van buitenuit, mijn visie komt van binnenuit. Het is dan ook een zeer subjectieve wereld. Het gaat over sprookjes, mythen, dromen. Ik ben al heel mijn leven bezig geweest met dromen. Persoonlijk vind ik dat interessanter dan de echte geschiedenis.”

Toch is er een link met de realiteit: de (Poolse?) personages maken twee wereldoorlogen mee in nauwelijks dertig jaar. Tokarczuk: “Subjectieve beleving is één ding, maar het is natuurlijk zo dat de mens nu eenmaal in deze wereld en in deze eeuw leeft, hij heeft er een plaats in.”

“Wat is die werkelijke wereld?”, repliceert ze op onze vraag of de inwoners van Oer moeite hebben om de realiteit te aanvaarden. “Het is dan wel een sprookje, maar ik wilde toch de wereld omschrijven zoals hij is. Om dat te bereiken moest ik de werkelijkheid overstijgen. Het is zoals oude mensen die verhalen vertellen aan kleine kinderen: ook zij gaan verder dan de werkelijkheid, ze maken er altijd een soort sprookje van.”

Bouwen/afbreken

“De mensen van Oer hebben problemen, ze proberen orde te scheppen en de zin van hun leven te ontdekken”, vervolgt ze. Dat lukt niet, aan het eind van het boek is er alleen chaos. Iedereen wantrouwt iedereen, gezinnen vallen uit elkaar, er worden geen zonen meer geboren om de familienaam in stand te houden. Een pessimistisch slot, in onze ervaring tenminste. Tokarczuk: “Dat einde is allicht een gevolg van mijn persoonlijke opvatting; hoe ik als mens — niet als schrijver — in de wereld sta. Heel wat Poolse lezers zeggen me nochtans dat dit boek een optimistische geest uitstraalt; ze vertellen me dat het hen geholpen heeft. Interessant dat u dan weer net denkt dat dit een pessimistisch boek is. Is het niet zo dat de lezer zijn eigen realiteit in het verhaal projecteert en dat hij op basis daarvan een oordeel vormt?”

Het optimisme waar Olga Tokarczuk het over heeft, blijkt niet uit de relaties tussen de personages onderling. Zo zijn er bijvoorbeeld de jongeman Izydor en het meisje Ruta — hij, zoon van een alcoholistische bruut; zij, dochter van een ongehuwde, halfwilde uitgestotene — die op elkaar verliefd worden. Ruta wil echter geen formele relatie, omdat ze verkiest te trouwen met iemand waar ze absoluut niet van houdt (ze worstelt met een jeugdtrauma; aan het eind van de oorlog werd ze als klein meisje door een groep soldaten verkracht). Tokarczuk: “Aan de ene kant bouwen de personages de wereld op, maar tegelijkertijd is er een vernietigende kracht die alles weer kapot maakt. Die twee krachten vormen de wereld. In de streek waar ik woon, Neder-Silezië, zie je dat zeer goed: het ene jaar wordt er een huis gebouwd, het jaar daarop wordt het alweer vernield. Mijn eigen dualisme zit dan ook in het boek: bouwen en afbreken liggen heel dicht bij elkaar.”

Neder-Silezië was deze eeuw een hele tijd Duits grondgebied. De Poolse staat heeft weinig in de streek geïnvesteerd, zegt ze. “De regering had blijkbaar het gevoel dat Neder-Silezië snel weer tot Duitsland zou gaan behoren en vond het niet zinvol er geld in te steken. Neder-Silezië is een beetje de woestijn van Europa.”

Het beeld dat ze in haar hoofd had om Oer te creëren, was dat van de vakantiestreek waar ze in haar jeugd vaak kwam, zo’n honderd kilometer ten noorden van Krakau, vrij centraal in Polen. Polen zat de hele 20ste eeuw geprangd tussen twee invloedssferen. In het oosten was er de Sovje-Unie, in het westen Duitsland (later: de geallieerde troepen in de DDR). “De inwoners van Polen hebben die dualiteit altijd aangevoeld”, vertelt ze. “Er is bijvoorbeeld de wil om tot het moderne Europa te behoren, maar toch ook het gevoel dat we een grensstaat vormen tussen Europa en Azië, tussen de geciviliseerde en de niet-geciviliseerde wereld.”

Een rode draad door het verhaal in Oer en andere tijden is een oude koffiemolen die telkens op het nippertje van de vernieling gered wordt. Het is het laatste object dat in het boek voorkomt. Dingen zijn belangrijk voor Olga Tokarczuk, zo merken we ook in volgende passage uit het boek: “Mensen denken dat ze intenser leven dan dieren, dan planten en zeker dan dingen. Dieren vermoeden dat ze intenser leven dan planten en dingen. Planten dromen dat ze intenser leven dan dingen. En dingen duren voort en in dat voortduren zit meer leven dan in al het andere.”

“Dat is precies het optimistische element in mijn boek”, vertelt ze. “Het is belangrijk dat die koffiemolen gered wordt. De wereld valt uit elkaar, maar die koffiemolen zal later op een andere plaats weer gebruikt worden. Het is in Polen wel vaker gebeurd dat alles vernield werd, op één object na. Precies dat object zorgde ervoor dat mensen hun leven weer konden opbouwen.”

Het is ook een oproep tot meer menselijke bescheidenheid. “De talenten die mensen van de Schepper hebben gekregen, zijn heel broos. De verbinding van die broosheid met hun overlevingsdrang stelt hen in staat verder te leven.”

Mensen moeten ook leren het absolute begrip Tijd te relativeren. Ze schrijft: “Om te kunnen denken moet men (…) de tijd inslikken: verleden, heden, toekomst en hun voortdurende veranderingen verinnerlijken. Tijd is werkzaam in het menselijke brein.”

God (m/v)

Opvallend in Oer en andere tijden is de dubbelzinnige, vaak zelfs dubieuze rol die God speelt. Via het achtdelige (tussen)spel ‘Ignis fatuus, oftewel Het Leerzame Spel voor één speler’ voert Tokarczuk een opperwezen op dat van karakter verandert naarmate Hij meer werelden ontdekt. In de Zevende Wereld aangekomen, merkt Hij dat de mensen proberen een hoge constructie te bouwen (de toren van Babel?) die hen naar de hemel moet voeren.

God vindt dat niet echt leuk, lezen we in het boek. “God keek op hen neer en dacht verontrust: zolang ze één volk blijven dat één taal spreekt, zullen ze alles kunnen doen wat bij hen opkomt… Ik zal dan ook verwarring zaaien in hun taal, ik zal ze in zichzelf opsluiten en ervoor zorgen dat de een de ander niet meer verstaat. Dan zullen ze tegen elkaar in opstand komen en mij verder met rust laten. En dat is wat God deed. De mensen verspreidden zich over alle windstreken en werden elkanders vijanden. Maar de herinnering aan wat ze hadden gezien bleef. En wie eenmaal de grenzen van de wereld heeft gezien, die zal des te pijnlijker zijn opsluiting beleven.”

De God die Tokarczuk opvoert is allesbehalve de perfectie zelve. “Ik heb God erbij gehaald als middel om te zien hoe de wereld in elkaar zit; Hij vertaalt alles. De alomtegenwoordige God, die het symbool is van liefde en goedheid, is eigenlijk vals. Het klopt gewoon niet. De God in mijn boek is een demiurg, een wereldbouwer die niet goed weet wat Hij wil en wie Hij is. Wij, mensen, denken dan weer soms dat we God genaderd zijn, dat we Hem bij de benen kunnen pakken, maar dan is Hij plots weer verdwenen. We kunnen geen vat op Hem krijgen.”

Wanneer Izydor, gefrustreerd omdat Ruta niet met hem wil trouwen, het klooster in wil, wordt hij onheus bejegend door een monnik. En een priester probeert Pawel, de vader van Izydor, geld af te troggelen wanneer die zijn overleden vader ten grave wil dragen, zogezegd omdat die zelden naar de kerk ging. Niet alleen God komt er belabberd uit, ook Zijn vertegenwoordigers op aarde. “Religie is een zeer intieme zaak”, antwoordt ze. “Ik heb geen vertrouwen in Gods vertegenwoordigers. En ik niet alleen. Het is een beetje een Pools syndroom dat mensen buiten de formele wegen om in contact proberen te komen met God. Ik was dan ook zeer verbaasd te horen dat een Duitse recensent mijn boek als zeer katholiek omschreef.”

Religie is altijd heel belangrijk geweest in Polen. Het land leverde niet alleen de huidige paus; toen eind de jaren zeventig de vrije vakbond Solidariteit van Lech Walesa opdook, werd die openlijk gesteund door aartsbisschop Glemp. Tokarczuk: “Ik stel vast dat de Polen inderdaad meer met hun geestelijke leven bezig zijn dan de West-Europeanen. Er zijn veranderingen bezig, de kerk zoekt een andere weg. Ze scheidt zich af van de politiek. Ik vind het goed zo. De kerk is er voor het geestelijke welzijn van de mensen, niet om hen in een politieke richting te duwen. Religie is voor een groot deel instinctief: je moet geloven in iets of iemand.”

Interessante passage: tijdens een van Izydors geloofscrisissen gelooft hij, een paragraaf lang, dat God niet een Hij, maar een Zij is. “God was een vrouw, machtig, groot, vochtig en dampend als de aarde in de lente. Godin bestond ergens in de ruimte en leek op een onweersvolk vol water. Haar macht was verpletterend en deed denken aan een bepaalde kinderlijke ervaring waar hij bang voor was. Iedere keer als hij zich tot Haar wendde, antwoordde Ze hem met een opmerking die hem de mond snoerde.”

Weg met het traditionele beeld van de oude wijze man met de lange witte baard? “Izydor komt uiteindelijk tot de vaststelling dat God noch een Hij, noch een Zij is”, zegt Tokarczuk. “Een Het, als het ware, een onzijdig wezen. Op zich is dat niets nieuws. In de geschiedenis werd wel vaker naar de vrouwelijkheid in de figuur van God gezocht. Dat thema zal trouwens ook in mijn volgende boek ter sprake komen.”

Feminisme

God die — al is het dan maar heel eventjes — als vrouw wordt afgeschilderd, de vrouwelijke personages die veel meer geestelijke kracht bezitten dan hun mannen, vrouwen die nadrukkelijk zorgen voor de toekomst (het opvoeden van hun kinderen),… Het lijkt een sterk feministisch geïnspireerd boek. In het tweede hoofdstuk zegt een vrouw uit Oer zelfs: ”Wat wij nodig hebben, zijn dochters. Als alle vrouwen nu eens in één keer dochters begonnen te baren, dan zou er vrede op aarde zijn.”

Tokarczuk weet het zelf niet. “Wat is dat: feminisme? In de wereld waarin ik leef moeten vrouwen opkomen voor hun eigen positie. Rechten en plichten zijn nu eenmaal niet gelijk verdeeld in de wereld. Ik vind het een goede oefening een wereld te scheppen waarin vrouwen meer mogelijkheden hebben. Waarschijnlijk is het naïef wat ik nu zeg, maar ik veronderstel dat er minder oorlogen zouden zijn. Misschien moeten we eens onderzoeken hoe de wereld dan zou functioneren. Het thema houdt me in ieder geval heel erg bezig. Weet je, waar ik nu verblijf — in de buurt van Verdun, in Frankrijk — vind je op de soldatenkerkhoven alleen maar graven van gesneuvelde mannen, geen enkele vrouw.”

Een wereld met alleen maar dochters, dat zou over een aantal jaren ook het einde van de menselijke soort betekenen, werpen we op. “Ach, maar die opmerking was pure verbeelding”, lacht ze.

Mannen en vrouwen leven in gescheiden werelden. In het boek wordt dat gesymboliseerd door het letterlijk in tweeën verdelen van het bed van Pawel en Mysia. “De scheiding begint al bij de opvoeding”, zegt ze. “Meisjes worden helemaal anders opgevoed dan jongens. Wat ik interessant vind, is wat er gebeurt op het moment dat een meisje en een jongen samenkomen.”

Dromen

“Zich iets verbeelden is eigenlijk een vorm van scheppen”, schrijft ze in het boek, “het is de brug van verzoening tussen materie en geest. Als je het maar vaak en intensief genoeg doet. Dan wordt het beeld omgezet in een druppel materie en voegt zich bij de stromen van het leven. Soms raakt er onderweg iets in misvormd en verandert. Vandaar dat alle menselijke verlangens, mits ze voldoende sterk zijn, in vervulling gaan. Niet alles helemaal, tot het einde, zoals je had verwacht.”

De mens moet niet alleen creatief zijn om te overleven, maar ook om te kunnen dromen. Tokarczuk: “We maken de realiteit veeleer dan dat we ze tot ons nemen. De werkelijkheid wordt telkens vernieuwd: we verbeelden ze en we interpreteren ze.”

Dit inzicht is een gevolg van haar ‘vorig leven’. Ze studeerde psychologie en werkte vervolgens een tijdje als psychotherapeute. “Het is me inderdaad opgevallen hoezeer we apart van elkaar leven: ieder heeft zijn eigen wereld, maar die verschillende werelden botsen voortdurend. Ik ben op zoek naar de betekenis van alle gebeurtenissen in ons leven.”

Oer en andere tijden was haar derde roman, zopas verscheen in Polen haar vierde. Ze ontving in eigen land de prestigieuze Koscielski-prijs en werd in Frankrijk genomineerd voor het beste buitenlandse boek van 1998. Momenteel verblijft ze met een schrijversbeurs in Noord-Frankrijk. Waarom ze schrijfster werd, is ook voor haar een raadsel. “Op een bepaald moment vond ik zo’n innerlijke kracht dat ik wel moest opschrijven wat er met me gebeurde en wat ik wilde zeggen. Maar ik wilde zeker geen schrijfster worden: mijn eerste boek heb ik niet geschreven met de gedachte dat ik het ook ging publiceren. Dat ik het uiteindelijk toch ben geworden, heeft vooral met mijn introvertie te maken. Het interesseerde me op zeker ogenblik veel meer wat er binnenin mij leefde, dan wat er met mijn patiënten aan de hand was. Als ik psychotherapeute zou zijn gebleven, zou ik dat heel slecht gedaan hebben. Ik zou alleen maar zijn blijven wegdromen bij de verhalen van mijn patiënten. Vandaag is dromen mijn job geworden.”

Olga Tokarczuk, Oer en andere tijden (Een tijdloze literaire caleidoscoop), 1998, Breda,

De Geus, 239 blz., 798 frank.

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 23.

Jaren heb ik geprobeerd om mij binnen te wurmen bij mijn favoriete (linkse) bladen, De Morgen en Humo. Sinds begin 2022 schrijf ik sportbijdragen voor Zeno, de weekendbijlage van De Morgen: je zou kunnen stellen dat ik me in mijn journalistieke nadagen eindelijk een plekje heb verworven. Bij Humo is dat nooit gelukt. Ik vermoed dat mijn voorstellen altijd net iets te intellectualistisch waren (of dat ik te veel een ideaalbeeld had van wat Humo betekende; in de jaren 70 was dat een weekblad dat bergen verzette, een (populaire) roepende in de woestenij die de Vlaamse pers nog was, later — en zeker ná de Mortier-periode — werd het gewoon een populair blad als een ander, met dien verstande dat de populariteit zoals je die kan afmeten in de verkoopcijfers jaar na jaar afkalfde). Als ik Guy Mortier aan de lijn had, was dat altijd correct en hoffelijk, maar, neen, jammer, volgende keer beter…

In 1997 publiceerde Humo twee weken na elkaar uittreksels uit het hoofdstuk over de omkopingsaffaire Anderlecht-Nottingham Forest in mijn boek Blunderboek van het Belgisch voetbal. Eerder datzelfde jaar mocht ik op stap om Anne Marie West te interviewen, de dochter van seriemoordenaars Fred en Rosemary West. Zij had net een boek geschreven met haar versie van de gruwelijke feiten, Out of the shadows (Huis van angst). Ik logeerde bij haar en haar vriend thuis, dat spaarde een hotel uit, maar ik herinner me ook nog dat ik zodra ik de logeerkamer binnenstapte, dacht: kan de deur op slot? Of zal ik ze barricaderen?

Ik heb toen ontdekt hoe goed Guy Mortier was als eindredacteur. Ik kende zijn reputatie al wel en daar bleek geen woord van gelogen. Mijn tekst zag er helemaal anders uit: beter, leesbaarder, interessanter. Een slechte eindredacteur — en zo zijn er veel — denkt dat hij (m/v/x) het beter weet en verkracht je tekst. Een middelmatige eindredacteur — de grote hoop — verbetert je tekst niet, hoewel er altijd verbeteringen mogelijk zijn. Een goede eindredacteur doet je tekst meer tot z’n recht komen. Waarvoor dank, Guy.

***

‘Op school dacht ik: die andere kinderen maken toch hetzelfde mee als ik, en die zijn toch perfect gelukkig? En ik zweeg’

***

“Niets ter wereld is zo waardevol als het gevoel gewenst te zijn”, schrijft Anne Marie West in de inleiding tot haar boek Out of the shadows (Huis van angst). Anne Marie voelde zich ongewenst. Haar ouders, Fred West en Catherine Costello, scheidden toen ze nog heel jong was, waarna Fred een relatie begon met de op dat moment vijftienjarige Rosemary Letts. Fred en Rosemary trouwden op 29 januari 1972.

Tweeëntwintig jaar later werden in en om Cromwell Street 25 in het provinciestadje Gloucester, zo’n 200 kilometer ten westen van Londen, twaalf lijken opgedolven. Het beruchte huis is inmiddels met de grond gelijkgemaakt om ramptoeristen en seriemoordenaars-in-spe weg te houden uit deze stad, waar normaliter niks, maar dan ook niks gebeurt.

***

Anne Marie West heeft me bij haar thuis uitgenodigd in een rustige wijk van Gloucester. Een hotel hoeft niet, zegt ze door de telefoon. Kan eindelijk de logeerkamer ingewijd worden. Dochter Carole (10) is bij vrienden, zij hoeft niet opnieuw, voor de zoveelste keer, de gruwelijke feiten aan te horen. Annes vriend Phil is de perfecte gastheer, die zich al heel snel nagenoeg onzichtbaar maakt.

Anne Marie heeft heel wat te vertellen. Ze praat zacht, kalm, weloverwogen. Maar de boodschap is zeer emotioneel.

“Mijn hele leven al ben ik op de vlucht. Mensen vragen mij: waarom blijf je in Gloucester wonen? Ik heb een paar keer ernstig overwogen hier weg te gaan, maar Phil zegt mij dat ik dat niet mag doen. Het is niet omdat de mensen vinden dat ik hier niet langer thuishoor, dat ik daaraan moet toegeven. Het probleem is natuurlijk dat iedereen mij hier kent. Uiterlijk lijk ik heel sterk op mijn vader, zie je. Mensen maken daar opmerkingen over, ze kwetsen me.

“Ik voel niet de behoefte iedereen ervan te overtuigen dat ik niét het karakter van mijn vader heb, maar dat van mijn moeder. Mijn échte moeder, die door mijn vader en mijn stiefmoeder Rose vermoord is.

“Ik heb mijn familie verloren, ik ben alles kwijt. Mijn vader is dood, mijn moeder is dood, mijn zus is dood, mijn stiefzus is dood, mijn oom is dood, en de rest van de familie mijdt mij als de pest. Het is je verdiende loon, wordt achter mijn rug verteld. Is dat zo? Is het mijn fout dat mijn vader en stiefmoeder die afschuwelijke dingen hebben gedaan? Ik ben onschuldig, maar toch voel ik me schuldig.

“Ik besef dat ik het Phil en onze dochter Carole niet makkelijk maak. De jongste weken ben ik weer zwaar aan de drank. Dat is mijn manier om dingen te verwerken: ik pijnig mezelf. Het kan er bij maar niet in hoe je iemand anders kwaad kunt doen. Toch voel ik geen haat, tegen niemand. Phil zou willen dat ik af en toe ‘ns uit mijn vel spring, maar dat kán ik niet. Zo zit ik niet in mekaar.

“Carole is pas tien geworden. Wie haar ook maar met een scheef oog durft te bekijken, krijgt meteen met mij te maken. Laten we de keten verbreken, laten we de kinderen heel duidelijk maken wat goed en fout voor hen is. En laten we hun een stem geven, zodat ze elke keer dat ze mishandeld dreigen te worden, ‘nee’ durven te zeggen en ermee naar buiten komen. Elk kind dat zo reageert, is een gered kind. Veel mensen draaien zich om wanneer ze iemand horen klagen, omdat ze vinden dat ze zelf al genoeg problemen hebben. Dat is niet goed. Waarom communiceren we niet met elkaar? Waarom sluiten we ons van de buitenwereld af?

“Mijn neef moet nu ook voor de rechter verschijnen wegens zedenfeiten. Toen mijn oom het nieuws vernam, heeft hij zich verhangen. Vorige week wilde ik mijn tante gaan opzoeken, om haar te troosten. Maar de vrouw die de deur opendeed, zei me dat tante niks meer met mij te maken wilde hebben. Dat is hard. Ik wil zo graag met haar praten, haar duidelijk maken dat ik niet heb gewild wat ons allemaal is overkomen. Ik ben mijn hele familie kwijt. Alleen Phil en Carole blijven over. Ik ben compleet geïsoleerd, ik heb behoefte aan een vriendelijk woord en een knuffel. En ik ben bang. Mijn vader heeft zich opgehangen, mijn oom ook, wat zal mijn neef doen? Hij heeft zelf een dochtertje. En dan denk ik: waarom vernietig ik zo veel families?”

Waarom heb je dit boek geschreven? Daarmee breng je de hele zaak weer in de aandacht.

“De titel van mijn boek, Out of the shadows, bedoel ik heel letterlijk: ik wil uit de schaduw weg. Je moet ook weten dat ik twee dochters heb: Carole en Michelle, die binnenkort dertien wordt en die bij mijn ex-man woont. Michelle wil mij niet meer zien. Ik heb dit voor hen geschreven, opdat ze door de mediaheisa heen toch nog de waarheid zouden zien. Ik wil geen geld verdienen met dit boek, ik wil alleen maar contact krijgen met mijn familieleden. En als andere mensen dit lezen, eruit concluderen dat we me meer moeten doen voor de bescherming van onze kinderen, is dat mooi meegenomen. De achterliggende gedachte is: wees een nieuwsgierige buur! Laat je niet afschepen met een ‘Mind your own business!’ Heb aandacht voor kinderen die er ongelukkig uitzien.”

Wat weet je eigenlijk over je vaders jeugd?

“Hij is grootgebracht op het platteland. Vader was de lieveling van zijn moeder, mijn grootmoeder. Hij werd door haar ook seksueel misbruikt. Mijn vader heeft daarna een van zijn zusters verkracht en zwanger gemaakt. Hij was een flirter: altijd lachen en grappen vertellen. Een happy go lucky-figuur, al kon je bezwaarlijk van een normale opvoeding spreken.

“Op z’n zeventiende had-ie een zwaar motorongeval. Hij heeft toen heel lang in het ziekenhuis gelegen. Op een dag dachten ze zelfs dat hij dood was. Pas toen ze hem in het dodenhuisje op een marmeren steen legden, begon zijn hart opnieuw te kloppen en hebben ze hem snel weer naar het ziekenhuis overgebracht. Terugkijkend denk ik dat ik mijn vader tóen verloren heb, nog vóór ik geboren was. Van dan af was hij mentaal ziek. Hij werd schizofreen, was een soort Dr. Jekyll and Mr. Hyde-creatuur.”

Zelf ben je in 1964 geboren.

“In Brixton, de sloppenwijk van Glasgow. Toen ik klein was had ik zo’n verschrikkelijk accent dat niemand mij verstond. Ik heb speciale lessen moeten volgen om me verstaanbaar te maken. Mijn moeder kwam uit de omgeving van Edinburgh.”

Hoe waren je eerste jaren? Was het een gelukkige tijd of was er toen al iets mis?

“Mijn moeder was prostituee. Het gebeurde geregeld dat ze voor een tijdje verdween. Mijn ouders hadden dikwijls ruzie en na elke ruzie stapte ze op, maar ze keerde telkens terug. Ik heb haar voor het laatst gezien toen ik acht was. We woonden toen al in Gloucester, in Midland Road. Ze zei me dat ze definitief het huis uitging en vroeg of ik met haar meeging. Maar ik ben altijd daddy’s little girl geweest, in tegenstelling tot mijn zus Charmaine. Toen jaren later Rose, mijn stiefmoeder, zei dat Charmaine naar onze moeder was vertrokken, voelde ik dat als een opluchting aan, want Charmaine was rebels en had voortdurend herrie met Rose. Maar ze gunde Rose nooit het genot haar te zien wenen na alweer een pak rammel. Wist ik op dat moment veel dat Rose in feite bedoelde dat zij en mijn vader moeder en Charmaine al vermoord en begraven hadden!”

Hoe oud was Rosemary toen?

“Zestien. Ze trouwde met mijn vader toen ze vijftien was. Ze was zelf nog een kind, geen wonder dat ze geen kinderen kon grootbrengen. Ze is maar tien jaar ouder dan ik. Ik weet zeker dat zij in haar eentje Charmaine heeft vermoord, omdat mijn vader toen in de gevangenis zat. (Zucht) Weet je, ik heb soms het gevoel dat ik al jaren midden in een verschrikkelijke droom zit en dat ik er maar niet in slaag wakker te worden. Dit soort dingen kende ik voordien alleen van Amerikaanse griezelfilms.”

Heel wat mensen verdwenen in de loop der jaren uit je leven. Had je echt geen vermoeden wat er met hen gebeurd was?

“Nee, Charmaine en ik behoorden volgens de Social Services tot een risicogroep. Normaal hadden ze ons twee tot drie keer per dag moeten komen observeren, maar dat is nooit gebeurd. Wat vader en Rosemary hen op de mouw hebben gespeld, moet wel héél overtuigend geklonken hebben.

“Vanaf mijn achtste was ik de kok in huis. Rosemary had al haar tijd nodig om voor de drie nieuwe kinderen te zorgen. Ze was ontzettend bazig. Niemand durfde haar tegen te spreken. Wij hebben nu oogcontact, maar dat zou ik bij Rosemary nooit geriskeerd hebben. Als ze kwaad werd, kreeg ze werkelijk het schuim om de mond. Afschuwelijk. Ik probeerde zo vaak mogelijk de schuld van alles op mij te nemen, om de jongste kinderen wat te ontzien. Want áls Rosemary woedend werd, deed ze niks liever dan ons slaan met een leren riem, liefst van al nog met de gesp. Ze was mensonterend streng. Als ze je vroeg te springen, vroeg je niet ‘waarom?’, maar ‘hoe hoog?’ Het is makkelijk achteraf te zeggen dat we ons hadden moeten verzetten, maar wij wisten niet beter of het behoorde tot het gewone gezinsleven.”

Het was ‘normaal’?

“Voor ons wel, ja. Op mijn achtste had ik mijn eerste seksuele ‘ontmoeting’ met Rosemary en mijn vader. Vanaf mijn tiende entertainde ik samen met Rosemary vier zwarte mannen, die geregeld ons huis bezochten. Op mijn vijftiende onderging ik een abortus en bleek ook dat ik syfilis had. De enige die me die week in het ziekenhuis bezocht was Phil, mijn schoolvriendje.

“Jaren later, op het proces, moest ik voor het eerst in het openbaar over mijn ervaringen vertellen. Voordien was de politie bijna elke dag langs geweest om vragen te stellen. Zeshonderd pagina’s verklaringen hebben ze van me liggen. Over de incest, de folteringen, de seksuele vernederingen, de gedwongen prostitutie. Phil wist niet wat-ie hoorde. Hij had er geen idee van wat mij overkomen was. Maar hij is me wel blijven steunen.”

Ook die rituele ontmaagding vond je destijds ‘normaal’?

“Vader en Rosemary zeiden me dat het in elk gezin gebeurde, dat het nodig was om van mij een beter mens te maken en me te preparen voor mijn latere echtgenoot. Ik wist niet beter. Rose zei: ‘Het gebeurt voortdurend, maar niemand praat erover.’ En ik zag de blije gezichten van de kinderen in school en ik dacht: waarom zou ik me er dik over maken, de anderen hebben het óók meegemaakt en die zijn toch perfect gelukkig? Ik heb er nooit met iemand over gesproken.

“Toen het zover was, legden ze me op een tafel. Ik zag allerlei spuiten op de grond liggen. Rose vroeg voor de grap welke maat ik prefereerde. Ze bonden me vast, blinddoekten me en Rose ging op mijn gezicht zitten. Vlak daarna was er die onbeschrijflijke pijn van een vibrator die in me werd gestopt. Ik was zó bang, ik wilde alleen nog sterven en liefst zo vlug mogelijk. En dan te bedenken dat hetzelfde ook die andere meisjes in ons huis is overkomen, en erger! Het klinkt wellicht vreemd, maar voor hen is het misschien beter dat ze er niet meer zijn, dat ze die fysieke en psychische pijn niet meer elke dag hoeven mee te maken. Want die pijn zal nooit verdwijnen.

“Op zekere keer had ik van Rose weer trappen in mijn buik gekregen. De volgende dag huilde ik op school zo hard, dat ik naar huis werd gestuurd. Ik was amper thuis of er klopte al een welzijnswerkster aan. Rosemary vroeg me om me te kleden en thee te zetten. Tegen dat ik daarmee klaar was, stond de welzijnswerkster op: ‘Sorry for the misunderstanding, Mrs. West, everything’s fine. Wat een onhandig kind is die Anne Marie toch, om zo domweg van de trap te vallen!’ Achteraf kreeg ik het grootste pak rammel van mijn leven. Mijn vader gaf Rose vaak goeie raad: ‘Als je haar slaat of trapt, doe het dan niet in haar gezicht of op haar armen, dan valt het niet op.’”

Dwong Rose je met mannen naar bed te gaan?

“Rosemary was dol op zwarte mannen. Ze had vier vaste ‘klanten’. Vaak moest ik mee in de kamer en verplichtte ze me te doen wat me werd opgedragen. En dat deed ik. Een van die mannen was zó zwaargeschapen, dat mijn vagina ervan scheurde. Dat gebeurde toen ik tien jaar oud was.

“Eén keer heeft Rosemary me ook gebruikt voor een experiment met kunstmatige inseminatie. Ik herinner het me alsof het gisteren is gebeurd. Rosemary was naar bed geweest met een zwarte, die was klaargekomen in een condoom. Het condoom werd daarna in mijn vagina gestoken en er werd me gezegd dat ik een uur lang moest stilzitten. Zogezegd om het sperma op temperatuur te houden. Even later legden ze me op bed, haalden ze het condoom uit me en werd het sperma in een spuitje overgebracht. Vervolgens werd het in Rosemary geïnjecteerd. Achteraf realiseerde ik me pas wat voor complicaties zich hadden kunnen voordoen, maar op dat moment was het a normal family situation.”

Werd er voortdurend geëxperimenteerd?

“Ik vertel jou meer dan ik ooit tevoren aan iemand heb verteld, maar goed (verveeld lachje). Op zekere dag trokken Rosemary en mijn vader met de bestelwagen naar een wei, waar Rosemary met een stier probeerde te neuken. Ik weet het, omdat ze er nadien de hele tijd op alludeerden en er grapjes over maakten. De stier was echter niet al te welwillend, dus daar kwam niks van. Maar ze heeft het wel met een varken, een hond en een ezel gedaan. Nu ik dat vertel, krijg ik zelfs medelijden met die arme dieren. Maar zo waren Rosemary en mijn vader nu eenmaal. Ze waren krankzinnig.

“Rose sliep op de kamer van mijn vader, maar ze had daarnaast een eigen kamer, waar ze heren ontving. Eén keer wou ze dat ik oraal bevredigde. Terwijl ik dat deed, slaakte ze verrukte kreetjes. Ik vond het walgelijk. Ik begrijp het niet: ergens moet ze toch van me gehouden hebben, waarom dan al die vernederingen en die onmenselijke behandelingen? Waren die seksuele uitspattingen waarbij ik betrokken werd een blijk van liefde? Phil vindt in elk geval van niet, hij zegt dat liefde onvoorwaardelijk gegeven wort.

“Ik ben opgegroeid met de idee dat je niets krijgt, tenzij je iets in ruil geeft. Op mijn vijftiende ben ik van huis weggelopen en overleefde ik door me te prostitueren. Ik kende het verschil niet tussen echte en betaalde liefde. Seks was de enige manier die ik kende om mij geliefd te maken.

“Ook dat is een schrikbarende gedachte: hoe kunnen mijn dochters me ooit respecteren? Prostitutie, gebroken huwelijk, gebroken familie. Maar altijd weer, nu al achttien jaar lang, was daar Phil om me op te vangen. Hij zal nooit zout in de wonde strooien. He’s a good person. Ik aanbid de grond waarop hij loopt. Maar ik voel me zo… zo vuil. Er is een hele tijd geweest dat ik Phil niet durfde te kussen. Hij zegt: da’s het verleden, we moeten vooruit. Maar ik haat mezelf zo erg, ik vind mezelf zo misselijkmakend, dat ik niet eens begrijp waarom jij met me zou willen praten.”

Maar je bent een slachtoffer!

“Een lafaard, dát ben ik! Ik heb zo veel mensen teleurgesteld. Net voor mijn stiefzus Heather vermist werd — ik was nog getrouwd met Chris en we vierden net de verjaardag van mijn oudste dochter, Michelle — vroeg ze of ze bij mij mocht intrekken. Ik zei: ‘Nee!’ Ik verweet haar iets dat ze een paar jaar eerder had gezegd. Maar weet je wat het was? Ik was bang dat Rosemary en mijn vader zouden langskomen om me een pak slaag te geven. En dus stuurde ik Heather weg, en wat is er met haar gebeurd? Ze is vermoord. Als ik een beetje moedig was geweest, en niet zo’n ellendige lafbek, zou mijn zuster nog geleefd hebben.”

Als je op de hoogte was geweest van de moordpartijen in Cromwell Street 25, dán zou je jezelf iets mogen verwijten. Maar je wist toch van niks?

“Dat klopt. Er lagen lijken in en om het huis en ik merkte er niks van. Geen vreemde geurtjes, geen bloedsporen, niks. Mijn vader was bouwvakker, hij was altijd bezig met verbouwen. Ik hielp hem vaak cementzakken verslepen.”

De huwelijksreceptie van jou en Chris vond in de kelder plaats, terwijl er onder de keldervloer lijken begraven lagen.

“Correctie: de plechtigheid was op het gelijkvloers, net boven de kelder dus. Maar je hebt gelijk: achteraf bekeken hebben we op een kerkhof gedanst. Ook met mijn stiefzuster Heather gebeurde zoiets. Als mijn vader en Rosemary een barbecue organiseerden, deden ze dat in de tuin, precies op de plek waar ze Heather begraven hadden.

“Ik heb de meeste gruweldaden van mijn vader vernomen via de televisie of via de telefoon. De politie had nooit het fatsoen om het bij mij thuis te komen vertellen. Ook toen ze Heather hadden opgegraven, kwamen ze niet zelf langs, maar belden ze op. Het was Caroles verjaardag, er liepen zo’n vijftien kinderen in huis rond. Opeens werd er gebeld: ‘Is dat Anne Marie? We hebben net uw zus gevonden in de tuin van Cromwell Street 25.’ Mijn eigen moeder hebben ze gevonden op de dag dat ze vijftig werd. (Denkt even na) Bizar, al die dagen lijken een bijzondere betekenis te hebben. Mijn vader verhing zich op nieuwjaarsdag, het lijk van mijn moeder werd ontdekt op haar eigen verjaardag, Heather op Caroles verjaardag, mijn oom John pleegde zelfmoord op Rosemary’s verjaardag… Angstaanjagend, toch? (Stilte) Soms denk ik dat mijn ouders hier morgen weer voor de deur zullen staan, terug van vakantie.”

Je vaders dood was een schok, schrijf je. Je zou veeleer denken dat het een bevrijding moet zijn geweest.

“Ik denk dat mijn vader zich realiseerde dat hij het gevangenisleven niet zou overleven. Hij had een pact gesloten met Rosemary om niets te lossen en allebei zelfmoord te plegen. Op 1 januari 1995 hoorde ik op het nieuws dat hij zich had verhangen en ik dacht direct: ‘Nee, dit kan niet. Ik zit nog met zoveel onbeantwoorde vragen.’

“Ik besef heus wel dat mijn vader geen goed man was, maar hij is en blijft mijn vader. Ik mis hem. Als iemand mij zou vragen: ‘Heeft jouw vader zelfmoord gepleegd?’ dan zeg ik ‘Nee’. Daar had hij de moed niet voor. Hij moet dus wel in een vlaag van krankzinnigheid gehandeld hebben. De Mr. Hyde in hem moet tot die beslissing gekomen zijn.”

‘Een deel van me houdt nog steeds van mijn vader’, schrijf je. Hoe kán dat, na alles wat hij je heeft aangedaan?

“Hij deed wat hij deed omdat hij van me hield. Ik heb het geluk gehad dat mijn ouders geprobeerd hebben me goed op te voeden en een goed mens van me te maken.”

Dit kun je niet menen.

“Toch wel! En ik ben er dankbaar voor. Ik kan niet accepteren dat wat ze met mij gedaan hebben, fout was. Ze hebben hun best gedaan. Daar kun je toch alleen maar dankbaar voor zijn, neen,”

Komáán!

“We voeden onze kinderen toch allemáál anders op? En ze wáren er toch altijd voor mij? Misschien ga ik er later wel anders over denken, hoor, maar op dit moment mis ik ze. Echt waar. De hele familie is uit elkaar gerukt en daar voel ik me oneindig schuldig over.”

Heb je er dan spijt van dat je voor de rechtbank tegen Fred en Rosemary hebt getuigd?

“Nee. Ik heb de waarheid verteld. Meer niet.”

Je had de keuze: de familie verenigd houden en liegen, of de waarheid vertellen.

“Ik voelde dat het mijn plicht was om de waarheid te vertellen. Ik was ook de voornaamste getuige omdat ik alles van nabij had meegemaakt.

“Maar het blijft moeilijk om te beseffen dat twee gewone mensen achteraf massamoordenaars blijken te zijn. Als ik foto’s van mijn vader en Rosemary in de krant of op tv zie, denk ik nog altijd: ‘Hé, ik kén die mensen ergens van!’ (Zucht) Het is zo moeilijk uit te leggen.”

Wat ik niet begrijp, is dat je niet uitzinnig van woede bent, omdat je hele jeugd een verschrikkelijk griezelverhaal is geweest.

“Dat zegt Phil ook altijd. Waarom vloek je niet? Waarom verwens je hen niet?”

Phil: (die zich de hele tijd op de achtergrond heeft gehouden) “Yes! Schreeuw het uit!”

Anne Marie: (tegen Phil) “I love everybody, but I love you more! Er is al genoeg bitterheid in deze wereld, ik wil daar niets mee te maken hebben. Bovendien kán ik niet schreeuwen. Ik zou niet weten hoe ik het moet doen. Zelfs niet als ik zwaar gedronken heb, want dan val ik gewoon in slaap. Ik ben als een stoomketel: af en toe laat ik wat stoom af om niet helemaal gek te worden. Maar het is alsof ik in mijn jeugd nooit emoties heb gekend. Alles is nieuw voor me, ik kan niks onderscheiden. Toch denk ik dat er veel emotie in mij zit. Ooit zal het er wel uitkomen. Nu is het een voortdurend gevecht tussen krankzinnig of beter worden.”

De vraag waarmee je worstelt is: waarom?

“Ja. Why? Drie kleine letters, maar een groot woord. Misschien… misschien wisten mijn vader en Rosemary zelf niet wat ze deden en waarom ze het deden. Misschien waren ze geestelijk zó ver weg, dat ze het moesten doen.”

Heo verwerkte je het nieuws, toen al die moorden uitkwamen?

“Door alles voor mezelf te ontkennen. Elke keer dat ik een nieuw verhaal hoorde, dacht ik: ‘Dit is niet waar.’ Dit kan niet waar zijn! Deze twee mensen die ik zie als Mum en Dad hebben twaalf mensen vermoord — als het daar tenminste bij blijft, als ze geen nieuwe lijken ontdekken.”

Heb je de zaak-Dutroux in België gevolgd?

“Vanop een afstand. Toen ik er voor het eerst van hoorde op het tv-journaal, draaide ik me om naar Phil en zei: ‘Kijk, dit gebeurt niet alleen bij ons!’ Mijn eerste reactie was ook: ‘Laat de families gerust, verstoor hun rouwproces niet, geef hen de ruimte om verder te leven.’ Ik weet waarover ik praat.”

Je hebt drie keer een overdosis met geneesmiddelen genomen. Per ongeluk, zeg je in het boek.

“Ja… wel… niet helemaal (toont een litteken van een snijwonde aan haar linkerpols). Het waren zulke traumatische ervaringen… Het feit dat ik hier nog ben en dat mensen telkens weer zeggen dat ik mij gelukkig mag prijzen dat ik er nog ben, bezorgt me alleen maar méér schuldgevoelens. Het doet zo’n pijn… (lange stilte) Als ik het goed had gedaan (ze bedoelt: zelfmoord plegen, fvl), was het prima voor mij geweest, hoor. Mensen zien mij niet, ze zien Fred West. Dat is angstaanjagend. Maar goed, ik heb het overleefd en ik heb Phil en Carole om voor te zorgen. Anderzijds geloof ik niet dat ik écht iets voor hen kan betekenen.

“Phil heeft me al ettelijke keren gevraagd om met hem te trouwen, maar ik kán niet. Ik kan mijn schaamte niet overladen op de mensen met wie ik samenleef, daarvoor zie ik hen te graag.”

Waarom blijf je eigenlijk hier in Gloucester wonen, met al die nare herinneringen en mensen die in jouw trekken je vader herkennen?

“Waarom zouden Phil en Carole moeten vluchten voor iets waar ze niks mee te maken hebben? En zelf heb ik óók niks misdaan. Ik heb erover gedacht mijn naam te wijzigen, maar dat lost evenmin iets op. Ik heb mijn haar kort laten knippen, ik heb het laten verven, maar het helpt geen zier: ze blijven me herkennen.

“Onlangs kwam Carole huilend naar huis. Hadden ze haar op school wijsgemaakt dat haar grootvader met een keukenmes de foetus uit een zwanger meisje had verwijderd. Phil en ik hebben dan maar besloten haar alles te vertellen, zodat ze voortaan niet meer voor nare verrassingen zou staan.”

Hoe moet het nu verder?

“Het eerste wat ik wil is mijn leven terugkrijgen. Maar er staan nog heel wat horden in de weg.”

Phil: “Uiteindelijk zal ze toch met me trouwen. Dáár ben ik zeker van.”

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 22.

Vooral in de jaren 80 heb ik meegewerkt aan ongeveer elk links media-initiatief dat er in Vlaanderen te vinden was. Daarnaast schreef ik kritische bijdragen voor maandbladen met een beperkt bereik. Alles voor de ‘goede zaak’, want rijk werd ik er niet van. Erger nog: ik kon er nauwelijks rekeningen mee betalen. Een voorbeeld van zo’n petieterige linkse poging — goedbedoeld maar al snel tot mislukken gedoemd — was het maandblad Komma. In de editie van maart 1983 (1ste jaargang, nummer 5) schreef ik een recensie over de film E.T. van Steven Spielberg. Nu zou ik dat ongetwijfeld iets genuanceerder doen, met minder aplomb en overdrijving, maar ik sta nog wel grotendeels achter de inhoud van dit stuk. Opnieuw heb ik de progressieve spelling van weleer (‘kultuur’, ‘produkt’, ‘kommerciële’, ‘exkuus’, ‘projekt’) ‘vertaald’ in de voorkeurspelling van nu.

***

E.T.: Mijn rijk is niet van deze wereld

*

“Elk kind dat niet door zijn ouders naar deze film wordt gestuurd, verwerft meteen het recht om van huis weg te lopen.” Dat schrijft Humo’s Willem van de Fillem naar aanleiding van E.T.: the Extra Terrestrial, de jongste film van Hollywoods paradepaard Steven Spielberg. Ik ben het met die stelling fundamenteel oneens, net zoals met de meeste andere kritieken over deze film in de Vlaamse filmpers. E.T. is vergelijkbaar met de producten uit het Disneybedrijf: een voortdurend propageren van ‘the American way of life’. Doe wel en zie niet om.

Enfant Terrible

Wat er ook van zij, E.T. is goed op weg om een der grootste — zoniet de grootste — kaskrakers aller tijden te worden. De film heeft nu al 20 keer meer opgebracht dan de totale kostprijs. Ook in Vlaanderen loopt hij als een trein. Kinderen en volwassenen zijn er dol op, ondanks het schandalig feit dat kinderen ook de volle pot van 150 frank voor een entreeticket moeten betalen. De opbrengsten komen niet enkel van de film. Integendeel zelfs, de helft van het binnenstromend geld komt uit commerciële nevenprojecten. Zo zijn er E.T.-badges, -snoepjes, -poppetjes, -kopjes, -potloden, -portefeuilles, -oorkussens op de markt. Je kan geen fietsenwinkel passeren zonder dat je de reclameslogan “Koop hier uw echte E.T.-fietsen” bemerkt. Al deze prullaria gaan goed van de hand. In Groot-Brittannië kan je zelfs lid van een E.T.-fanclub worden, waar je voor zo’n 240 frank een lidkaart, een kleurfoto, een langspeelplaat en een poster ontvangt. Spreken van een rage is dus geenszins overdreven.

Regisseur Steven Spielberg noemt zijn film een sciencefiction-fabel, een eigentijdse legende, een sprookje voor de jaren 80. “Ik denk dat kinderen de neiging hebben om volwassenen te zien als een melodramatisch excuus voor wat mensen eigenlijk horen te zijn.” (1) Spielberg behoort samen met zijn vriend George Lucas tot de glamourboys van de nieuwe generatie Hollywoodfilmers. Samen zorgden zij voor de vijf grootste kaskrakers aller tijden: Star Wars, The empire strikes back (regie Irwin Kershner), Jaws, Raiders of the lost ark en… E.T. De film vertelt het verhaal van de vriendschap tussen een “all American boy” en een buitenaards wezen. Beeld en klank vormen zoals gewoonlijk bij een Spielbergfilm een harmonieus en geraffineerd geheel. Mooie plaatjes, mooie geluidjes, maar voor mij geen goeie film. Helemaal niet. En bovendien ideologisch verwerpelijk.

Ergerlijk Tendentieus

Waarom wijkt mijn mening af van die van de enthousiaste, gevestigde criticasters? Om te beginnen is E.T. een typisch Amerikaanse film, dit wil zeggen propaganda voor “the American way of life” en het in stand houden van “the American dream”. Amerikaanse voorstadgezinnen worden steevast voorgesteld als pizza en hamburger etende, tv-kijkende middle classburgers. Ook hier, want het gezin leeft financieel zorgeloos in een ruime woning. De vader is er met een vriendin vandoor naar Mexico, zodat de moeder alleen instaat voor de opvoeding van haar drie kinderen. Dit wil daarom nog niet zeggen dat de film geëmancipeerd is. Want de jongste evolutie naar meer verantwoordelijke vrouwenrollen is eerder een toegeving aan de vrouwenbeweging dan een daadwerkelijk aanvoelen van en inspelen op maatschappelijke behoeften. Uiteindelijk worden de hoofdrollen toch aan een jongen en een (mannelijk) monstertje gegeven. En het schijnbaar harmonieus leventje van het gezien is hier een alibi voor de sociale desinteresse.

Ten tweede is E.T. mensonvriendelijk. Uit de film moet blijken dat vriendschap nog enkel met buitenaardse wezens mogelijk is. In plaats van werkelijk te peilen naar de oorzaken van de slechtheid — als die er is — van de mensen, wordt het reëel probleem genegeerd en verlegd. Het monstertje E.T. staat hier niet symbool voor de mens, maar is het archetype van de ontmenselijkte en communicatiearme samenleving uit de 21ste eeuw, die ons volgens vele SF-werken te wachten staat. Spielberg aanvaardt dit toekomstbeeld — hij is zelfs gefrustreerd en getraumatiseerd, doordat hij steeds moeite heeft gehad om anderen te benaderen en contacten te leggen. Hij gaat de moeilijkheden uit de weg en verschuilt zich achter een fantasiemasker.

Enorm Teleurstellend

E.T. is ook geen sprookje, zoals beloofd wordt. De sprookjes ­— zoals we die bijvoorbeeld van Grimm en Andersen kennen — waren doordrongen van diepmenselijke gevoelens en van sociale betrokkenheid. Het zijn geïnspireerde verhalen met een moraal, doch niet overdreven moralistisch. Hét voorbeeld is Assepoester, het geplaagde meisje dat symbool staat voor het sociaal onrecht (slavernij, onderdrukking) uit de 19de-begin 20ste eeuw. Assepoester treedt uit het opgelegde rollenpatroon, een vrij revolutionair gegeven. Bij E.T. blijft enkel het moraliserend aspect. Niet het jongetje ontvlucht de wereld, maar het vreemd wezen. In Assepoester vluchten ze allebei: de prins uit zijn opgedrongen bestaan van macht en uiterlijke pracht en praal, Assepoester uit de dwangbuis van de slavernij.

Bij E.T. komt het erop aan het maatschappijbeeld te bestendigen en de volwassenen met alle zonden van Israël te overladen, zonder de verantwoordelijkheid van het gehanteerde ideologisch systeem in vraag te stellen. E.T. wordt voorgesteld als een soort Messias, de Verlosser die de wereld moet komen bevrijden. De gelijkenis met de Christusfiguur is opvallend. Er is de opofferingsgeest: E.T. geeft zijn leven voor dat van de jongen (Christus aan het kruis). Er is het onbegrip van de wetenschappers (Christus en zijn relatie tot de Farizeeërs). Er zijn de genezingen van open wonden (Christus en zijn genezingen door handoplegging). Er is de verrijzenis, de hemelvaart en de Maria Magdalena-figuur van de moeder van het gezin. Je zou dit religieus fanatisme kunnen noemen, ware er niet de stunteligheid waarmee Spielberg het uitbeeldt, waardoor het eerder op blasfemie gaat gelijken.

De ideologie van E.T. is uiterst verwerpelijk. De film werkt ongetwijfeld racistische, fascistische en seksistische tendensen in de hand. Hij kan zonder meer bij de lange reeks fascistoïde rolprenten worden gevoegd. De kinderen zijn mooi, blond en gezond: perfecte Ariërs dus. De moeder is aantrekkelijk, het gezin welstellend. De cultussen van het lichaam, van het ras, van de orde, van het geloof in één heerser, we vinden het allemaal terug.

En Tenslotte

Tenslotte is er de wijze waarop de kinderen hier wordt wijsgemaakt dat ze gehoorzaam moeten zijn. Betutteling in de uiterste graad. Wie braaf is krijgt lekkers, wie stout is de roe. Niet toevallig zijn de eerste samenhangende klanken die E.T. voortbrengt “Be good” (braaf wezen). Dat is immers de onderliggende boodschap voor ouders en kinderen. Wees braaf tot de Messias je komt verlossen, dan kan je weinig kwaads overkomen. Kinderen worden zo tot volgzame wezens opgevoed.

Steven Spielberg vervult hier dus de rol van kindermenner, want ook de filmindustrie rekent op goedgelovige jongeren om hun soms goedgemaakte rotzooi te verkopen. Binnenkort mogen we ons aan een vervolg op E.T. verwachten. Niet voor niets zegt het monstertje bij het eind van de film: “I’ll be right here” (Ik kom zo terug). De aanlokkelijke publiciteit en het verbazingwekkend enthousiasme van de beroepsrecensenten doen de rest. In de grond is E.T.: the Extra Terrestrial echter een Enorm Teleurstellend, Ergerlijk Tendentieus en Eigenlijk Triest werkstuk van een gefrustreerd Enfant Terrible.

(1) Michael Sragow, “Steven Spielberg: ‘Dit is mijn wraak. Eindelijk populaire Stev’’”, in Humo van 16 december 1982.

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 21.

Naast mijn wekelijkse ‘De bankzitter’ op maandag mocht ik voor De Standaard af en toe langere stukken maken. Na het uitbreken van Operatie Propere Handen — door De Standaard overigens, vreemd genoeg, omgedoopt tot Operatie ‘Schone’ Handen — mocht ik Jesse De Preter interviewen, een sportmakelaar die toen een ernstige poging ondernam om de koosjere makelaars in een nieuwe vereniging samen te brengen, de Belgian Federation of Football Agents (BFFA). Inmiddels weten we dat de stropers het gehaald hebben van de boswachters, onder het nauwelijks toeziend oog van de internationale voetbalbonden. Het stuk verscheen zaterdag 5 januari 2019.

***

‘Je kunt van Sodom en Gomorra niet in één dag Vaticaanstad maken’

***

Operatie Schone Handen heeft diepe wonden geslagen in ons voetbal, ook bij de makelaars. De oprichting van de beroepsvereniging BFFA moet voor een kentering zorgen en kaf van koren scheiden. “Wij willen dat contracten opnieuw waarde krijgen”, stelt voorzitter Jesse De Preter.

“Ik was totaal niet verrast toen ik ’s morgens naar het radionieuws luisterde”, blikt Jesse De Preter terug op woensdag 10 oktober, de dag dat Operatie Schone Handen de voetbalwereld dooreenschudde. “Ik ben wel geschrokken van de omvang. Mijn eerste reactie was: dit moet zeer lang en zeer goed voorbereid zijn. Ik wist al een poos dat de wantoestanden een amalgaam waren van makelaars, trainers, spelers, bestuursleden en journalisten. Ik was ook niet bang: ik weet dat ik dat soort dingen niet doe. Het enige wat me verbaasde, was dat er scheidsrechters bij betrokken zouden zijn. Meestal denk je bij omkoping aan een soort F.C. De Kampioenen-niveau, niet aan de top.”

De Preter is ceo van Atticus Sports Management, voetbalmakelaar en sinds 7 december voorzitter van de Belgian Federation of Football Agents (BFFA), de vereniging van Belgische makelaars. “Ik kan me er wel iets bij voorstellen hoe je in zo’n situatie terechtkomt”, zegt hij. “Ik ben zelf clubleider geweest (in 2011 en 2012 was De Preter een tijdlang ceo van, toen nog, eersteklasser Lierse, red.). Zoiets wordt heel langzaam opgebouwd. Die mensen zijn er ontzettend goed in om je jezelf belangrijk te doen voelen. Het begint onschuldig, met een grapje en een compliment. Vergeet niet: het zijn allemaal ego’s in dat wereldje. Als je dan geen grenzen trekt, word je meegesleurd.”

“Matchfixing is als een tumor: die kan je wegsnijden. Corruptie is eerder een slepende ziekte waar je nooit meer vanaf geraakt, met vertakkingen over de hele voetbalwereld. Zeer besmettelijk. Ik noem de praktijken waarvan hier sprake is, overigens niet wit- maar zwartwassen. Je haalt geen geld terug uit een illegaal circuit of van een belastingparadijs, maar je doet net het omgekeerde: commissies van makelaars passeerden via derdenrekeningen van advocaten of buitenlandse vennootschappen, waardoor dat geld onder de radar verdween. Een ziekte van het Belgisch voetbal.”

Onder makelaars werd naar het schijnt geapplaudisseerd, blij dat ze waren dat Mogi Bayat was opgepakt, de man die de Belgische markt haast monopoliseerde en die weleens spelers afsnoepte van zijn collega’s. “Op sociale media zijn toen vervelende dingen geschreven. Ik begrijp niet dat je je kunt verkneukelen om een concurrent die in verdenking wordt gesteld, terwijl je weet dat die situatie een invloed heeft op de hele sector. Dat Mogi Bayat in de gevangenis heeft gezeten, is erg voor hem — en we moeten later nog zien of dat terecht was —, maar zijn opsluiting heeft ons allemáál reputatie en geld gekost. Ik kreeg die 10de oktober het ene na het andere berichtje op mijn gsm: “Jij nog niet in de bak?” Grappig hé …’

Wilde Westen

Waarom hebben jullie tot begin december gewacht om een vereniging van makelaars op te richten?

“Eigenlijk leven makelaars voortdurend in conflict met elkaar. Er zijn leden in de BFFA met wie ik in het verleden op een niet al te prettige manier geconfronteerd ben geweest. Maar goed, daar moeten we ons nu maar boven zetten.”

Vandaag zijn voetbalmakelaars actief op een totaal gedereguleerde markt. Een nadeel voor wie het spel correct wil spelen?

“Het eerste probleem is dat er te weinig regelgeving is. Vooral dan in België, want in andere landen is die er wel. Tweede probleem: de bestaande regelgeving, die niet eens zo slecht is, werd totaal niet toegepast. Als makelaar moet je geregistreerd zijn als arbeidsbemiddelaar. Daar zijn verplichtingen aan verbonden. Er is zelfs in gevangenisstraf voorzien voor wie zich daar niet aan houdt. Maar niemand controleert het. Bijzonder frustrerend voor makelaars zoals ik en het overgrote deel van mijn collega’s. Er is geen level playing field. Wij moeten opboksen tegen concurrenten die zich geen bal aantrekken van de wet, en zijn het allereerste slachtoffer van deze situatie.

“Het decreet laat een speler toe van de ene dag op de andere van makelaar te veranderen zonder enige vorm van schadevergoeding. Zo creëer je het Wilde Westen. Malafide figuren zitten te wachten tot een speler op het punt staat getransfereerd te worden en doen hem dan een voorstel om bij hen te komen. Zelf meegemaakt, op een uur voor het afsluiten van de deal. Prettig is anders.

“In 2015 werden de Fifa-regels gewoon afgeschaft. Sindsdien moet je je registreren bij de nationale bond en 500 euro borg betalen, een lachertje. Iedereen kon vanaf dan makelaar worden, van een veertigtal geregistreerde makelaars zijn we in enkele jaren tijd gegaan naar 419. Er zijn meer makelaars dan Belgische profvoetballers. Dat is gewoon absurd. Daarvan zijn er meer dan tweehonderd die ooit een registratie hebben aangevraagd, maar die dat niet in orde hebben gehouden. Maar die hebben wel zaken gedaan! Dan gooit zo’n officieel niet actieve makelaar op Facebook dat hij net een fantastische deal heeft afgesloten. Tja.”

Wie mag er lid worden van de BFFA? Ik zie bijvoorbeeld de naam van Didier Frenay staan, die anderhalf jaar geleden meer dan 3 miljoen euro verdiende op de transfer van Landry Dimata, die voor 11 miljoen van Oostende naar Wolfsburg ging. Mogen we dat excessief vinden?

“Ik ken de details niet en wil me daar niet over uitlaten. Maar ik kan je wel het volgende zeggen: er wordt van een makelaar verwacht dat hij spelers begeleidt, een onderbelicht aspect van ons beroep. Atticus kiest voor honderd procent begeleiding. We zorgen ervoor dat ze eten hebben, kleren, schoenen, zoeken desnoods de juiste schoolrichting. We zijn taxibedrijf, rijden met hen rond. Soms moet je zelfs iemand regulariseren. Wij hebben spelers geleerd om hun tanden te poetsen. Dat gaat extreem ver, zodat die speler zich alleen maar op het voetbal hoeft te concentreren. Soms zijn we twee jaar met iemand bezig voor je er je eerste euro op verdient.

“Er zijn natuurlijk ook puur transactionele makelaars. Die komen even hun handtekening zetten, ciao, er hoeft niet eens meer gebeld te worden achteraf. Mensen zeggen dan: met één telefoontje verdient zo’n makelaar miljoenen. In de praktijk loopt dat bij de meesten helemaal anders. Trouwens, als een speler die 500.000 euro heeft gekost, voor 11 miljoen wordt verkocht, is dat een goede zaak voor een club. Stel dat je je huis wil verkopen en je vindt een makelaar die dat kan doen voor het twintigvoudige van de oorspronkelijke prijs, maar hij vraagt wel twintig procent op de verkoopprijs: hoeveel mensen zullen er neen zeggen, denk je? Nul. Als dat zo is overeengekomen, wat is dan het probleem?”

Mogen Dejan Veljkovic en Mogi Bayat lid worden?

“Moeilijke kwestie. We hebben een clausule voorzien die te maken heeft met reputatie en imago, maar die is voor interpretatie vatbaar. Voor Veljkovic zou het problematisch zijn: hij is spijtoptant, waarmee hij heeft toegegeven dat hij misdrijven heeft gepleegd. Bayat heeft niets toegegeven: stel dat hij het lidmaatschap zou aanvragen, dan zouden we dat grondig onderzoeken en hem misschien laten weten dat we willen afwachten hoe de rechtszaak evolueert.”

Wachten op de Fifa

De Pro League heeft op 17 december een aantal voorstellen gelanceerd om de makelaarswereld te reguleren. Bent u daar blij mee?

“Clubs die alleen maar mogen werken met geregistreerde makelaars: helemaal voor. Een clearing house voor contracten en transfers: helemaal voor. Bondsparket en licentiecommissie die kunnen sanctioneren: helemaal voor. Commissies tijdig betalen: dat zou pas revolutionair zijn! (lacht) Maar de bescherming van bonafide makelaars zit niet in het plan en die is wel nodig. En dat je geen kinderen onder de vijftien jaar zou mogen vertegenwoordigen, is volgens mij volslagen illegaal. Persoonlijk ben ik er tegen dat je op je vijftiende een profcontract kan ondertekenen: dat is veel te vroeg. Maar zo staat het wel in een cao die is opgesteld door de clubs en de spelersvakbond. Zo’n jongen mag zich dus niet vooraf informeren bij een topspecialist, want dat wordt beschouwd als arbeidsbemiddeling. Zo staat het ook in het ontwerpdecreet van minister Muyters. Maak er dan tenminste 14 jaar en 6 maanden van!”

De politiek bemoeit er zich nu ook mee: er is een wetsontwerp van Denis Ducarme (MR, ontslagnemend minister van Middenstand), een wetsvoorstel van Roel Deseyn (CD&V, volksvertegenwoordiger) en een ontwerp van decreet van Philippe Muyters (N-VA, Vlaams minister van Sport).

“Telkens met het nodige tromgeroffel gelanceerd. Dat zijn dus al drie teksten. Dan volgt er ongetwijfeld nog een decreet in Wallonië, en er is nu het voorstel van de Pro League. Daarbovenop heb je het bestaande bondsreglement, een van de slechtste juridische teksten die er bestaan, dat nu door de nieuwe ceo van de voetbalbond, Peter Bossaert, wordt aangepakt. Zes reglementen op drie verschillende niveaus. ‘Zou het misschien een idee zijn om samen te gaan zitten in een werkgroep om er een gecoördineerd geheel van te maken?’, vroeg ik tijdens een hoorzitting. Want als je gelooft dat die zes teksten op elkaar afgestemd zullen zijn, heb je de voorbije tachtig jaar niet in België gewoond. Waarom kunnen we niet eerst een maatschappelijk debat voeren, waarna de kabinetten en juridische specialisten een gedegen tekst opstellen? Dat is in mijn ogen democratie. Bij ons gebeurt het omgekeerde: er wordt een wettekst opgesteld om een debat te lanceren. En tegelijk wordt er gediscussieerd over het afschaffen van de gunstige bedrijfsvoorheffing en andere sociale en fiscale voordelen. Alles wordt op een hoop gegooid.

“Pas op, ik vind het niet slecht dat politici proberen te scoren, want er moet gescoord worden in dit dossier. We hebben een paar goals nodig, en liefst mooie. Maar het resultaat zal weer zijn dat we een amalgaam van regeltjes krijgen. En dan komt er over een paar maanden nog een nieuwe Fifa-reglementering aan. Laten we daar misschien even op wachten. Onze hoop is: najaar 2019 een nieuwe regelgeving.”

Hoe moet het dan wel volgens u?

“We moeten proberen Engeland te kopiëren. Als je daar een transactie wil doen, moet je vóór dat je een afspraak maakt met een club, een representation agreement uploaden in een centraal systeem. Dat wordt geverifieerd: is je contract in orde, is de speler niet geregistreerd bij een andere makelaar? Na een paar seconden heb je antwoord en kan je contact opnemen met de club. Op het einde van de onderhandelingen moet de speler nogmaals bevestigen dat jij zijn makelaar bent. Pas dan is een transfer afgerond. Duidelijker kan niet. Daarna stuur je een factuur naar de club, die de betaling naar het clearing house van de Engelse voetbalbond doorstuurt. Ook daar volgt nog een controle en pas dan wordt het bedrag op je rekening gestort. Het legt een morele druk op de betrokken partijen om geen zotte dingen te doen.

“Het beginpunt van alles is de stabiliteit in de contracten tussen spelers en makelaars, omdat dit verplichtingen zal opleggen aan beide kanten. Dat is de fundering waarop je een huis moet bouwen. Contracten moeten opnieuw waarde krijgen. Wij willen aansprakelijkheid én rechtszekerheid.”

Waarom betaalt een speler, als cliënt, niet gewoon een vast percentage op al zijn inkomsten aan zijn makelaar?

“Omdat dat oneerlijk zou zijn vergeleken met de situatie nu. Je zou die vergoeding wel kunnen inbrengen als onkosten, maar de BTW, 21 procent, kan je niet recupereren. Een speler zou dus fiscaal bestraft worden. Goed, je zou daar abstractie van kunnen maken, maar dan moeten we naar de mentaliteit kijken. Spelers denken dat alles gratis is: hun voetbalschoenen, hun vervoer, de diensten die ze ontvangen. Je kunt niet Sodom en Gomorra in één dag transformeren in Vaticaanstad. Op zich ben ik er wel voor, maar ik vrees dat je dan een klimaat creëert dat men dat zal proberen te ontwijken. Dan krijg je een stroom van zwart geld.”

***

Wie is Jesse De Preter?

• 40 jaar

• Ceo Atticus Sports Management (makelaar van o.a. voetballers Jason Denayer en Matz Sels, basketters Ann Wauters en Kim Mestdagh, Red Lion Loïck Luypaert)

• Voorzitter Belgian Federation of Football Agents

• Voormalig general counsel Club Brugge, ceo Lierse, actief bij BX Brussels

65 jaren op de teller, 41 jaar ervaring in de journalistiek. De 29 dagen die februari dit jaar telt, keer ik even terug in de tijd met journalistieke bijdragen van mijn hand. Werk voor radio of televisie komt helaas niet aan bod. Niet chronologisch, maar kriskras grasduinend door wat met enige zin voor overdrijving een journalistiek oeuvre zou kunnen genoemd worden. Vandaag bijdrage 20.

Het voordeel van freelancen is dat je een groot vrijheidsgevoel ervaart, hoe onterecht dit ook moge zijn: uiteindelijk hang je af van een opdrachtgever, iemand die je stuk publiceert en je ervoor betaalt. Weg vrijheid… Het nadeel is dat je niet elke maand een vaste som op je bankrekening terugvindt. Je moet je plek verwerven, bijdrage na bijdrage. Ik prijs me gelukkig dat ik halfweg de jaren 90 de ingeving had om het nuttige aan het aangename te paren. Het aangename: reizen. Het nuttige: er artikels over schrijven, waardoor de reiskost wegviel en je er zelfs nog iets aan overhield. Zo kon ik in 1997 samen met mijn echtgenote (toen nog gewoon ‘partner’) voor het eerst naar New York gaan. Een droomreis: we zagen Woody Allen klarinet spelen in de kelder van een chic hotel, we gingen naar Lou Reed in de Supper Club, een zaal ter grootte van de AB, we belandden als bij toeval bij de jaarlijkse Gay & Lesbian Parade op 5th Avenue, we waren getuige van een (vreedzame) Harley Davidson-rijders-reünie in Little Italy, we bezochten de belangrijkste musea, en terloops deden we ook nog een viertal interviews om de reiskosten terug te verdienen. Een jaar later pakten we het systematischer aan. We ‘verkochten’ aan De Financieel-Economische Tijd het idee van een zomerreeks: ‘New York Stories’, negen interviews met Belgen die in New York woonden en werkten. Een jaar later deden we dat ook in San Francisco en de Bay Area, al waren die gesprekken minder interessant. Heel wat yuppie-achtige getuigenissen van relatief jonge zakenlui die zich al dollarmiljonair waanden: twee jaar later ontplofte de dotcombubbel en waren de meesten hun centen en hun illusies kwijt.

Terug naar New York: in april 1998 deden we negen lange interviews. Hieronder het gesprek met kunstenaar Marc Lambrechts, die de overtocht had gemaakt van het gemoedelijke Heist-op-den-Berg naar het drukke N.Y.C. Leuk gesprek, toffe kerel. We hielden contact en sindsdien hangen er twee authentieke Lambrechtsen in ons huis. De tweede is de kunstenaar zelf komen ophangen, wie kan dat zeggen? Tegenwoordig woont Marc met vrouw en kind in het zuiden van Frankrijk.

***

‘Als kunstenaar heb je alleen jezelf om op terug te vallen’

***

Kunstenaar Marc Lambrechts kwam vijftien jaar geleden naar New York op vakantie en is er blijven ‘plakken’. Sinds hij drie jaar geleden met zijn Koreaanse echtgenote een groot koloniaal huis-met-tuin kocht, voelt hij zich niet langer een toerist. Meer nog dan de andere New-Yorkse Vlamingen plaatst de stad een kunstenaar tussen twee extremen. Tot voor kort bevond Lambrechts zich aan de harde kant van het bestaan, nu deint hij mee op de positieve golven van de conjunctuur. “Ik heb een paar verzamelaars van mijn werk, maar verder blijft het een vorm van overleven. Ook al gaat het me nu goed, ik zal er nooit rijk van worden.”

Marc Lambrechts is afkomstig van Heist-op-den-Berg, studeerde aan het Sint-Lucas Instituut in Brussel en bleef vervolgens in de Belgische hoofstad wonen. Dankzij een culturele uitwisselingsbeurs kon hij voor een jaar naar Bratislava, in toenmalig Tsjechoslovakije. Lambrechts: “Dat was nog onder het communistisch regime. Je merkte er goed hoe de mogelijkheden van de kunst beperkt werden, tot bij de kunstenaars thuis. Ik was gewoon van veel te experimenteren en daarmee ook naar buiten te komen, ginds waren nauwelijks expressiemogelijkheden.”

Lambrechts had het ene extreem gezien en wilde wel eens de andere kant ervaren. “Ik kwam terug naar België en verkocht wat werken op tentoonstellingen. Ik had ook nog wat spaargeld en dacht: ‘Nu is het geschikte moment om een paar maanden naar New York te gaan.’ De stad fascineerde mij onmiddellijk, ook al omdat ik er zonder verwachtingen naartoe was gekomen.”

De spaarcenten vlogen echter de deur uit omdat de dollar op dat ogenblik zeer hoog stond, tussen 60 en 70 frank. “Om wat langer te kunnen blijven vertelde ik aan al wie ik ontmoette dat ik werk zocht, om het even wat. In die tijd was het makkelijker om allerlei baantjes te vinden dan vandaag”, meent hij. “Mijn allereerste baantje, voor een zaak die diapresentaties maakte voor bedrijven, bestond erin dia’s schoon te maken en in glazen kadertjes te plaatsen. Later kon ik grafisch werk voor hen doen, met camera’s en speciale effecten en zo. Vergeet niet dat het de tijd was vóór de personal computer.”

Overleven

In België werkte Lambrechts samen met galerij Moving Space in Gent. In New York was hij een nobele onbekende en zeker niet de enige die het als kunstenaar probeerde te maken. “New York is de stad van de kunstenaars, iedereen tracht zijn weg te vinden. Bijgevolg heerst er onder de grote massa van middenklasse-kunstenaars een enorme concurrentie. Er is ook geen vangnet voor kunstenaars. In België kan je stempelen of lesgeven. In New York is dat veel minder interessant én is het moeilijker om aan zo’n baan te geraken. Je hebt dus alleen jezelf om op terug te vallen. Daarin slagen is een langzaam proces.”

Stilaan kreeg Lambrechts contacten met galerijen en begonnen de zaken op gang te komen. Tot voor kort verdeelde een New-Yorkse galerij zijn werk exclusief voor de Verenigde Staten. De naam Marc Lambrechts is zeker niet bekend in alle galerijen en het leek hem niet de moeite alle galerijhouders aan te spreken. Tegenwoordig werkt hij met ‘art consultants’. “Zij plaatsen mijn werk, laten me weten waar en wanneer er belangstelling is. Nu hou ik me enkel nog bezig met mijn kunst. Ik werk niet in opdracht, maar puur voor mezelf.”

Af en toe organiseert Lambrechts tentoonstellingen. Er is ook de verkoop via zijn atelier. Op die manier heeft hij een beperkte clientèle opgebouwd. “Ik heb een paar verzamelaars van mijn werk, maar verder blijft het een vorm van overleven. Ook al gaat het me nu goed, ik zal er nooit rijk van worden.”

“Als de markt verandert, vooral als de beurs het slechter doet, is het kopen van kunst het eerste wat de mensen schrappen uit hun budget. Ik heb een periode gekend waarin ik goed verkocht, maar van de ene op de andere dag was dat vrijwel niets meer. Dat zijn harde tijden.”

Een doorsnee ‘Lambrechts’ van 120 bij 120 cm kost 5.500 dollar. De prijzen van zijn werken variëren van 2.000 tot 14.000 dollar. “Ik stel geregeld tentoon in België, maar de hoge dollarkoers is niet goed voor mijn verkoop daar. Vandaar dat ik de sowieso al lagere prijzen in België nog wat extra verlaagd heb. Als ik in België verkoop, laat ik trouwens de franken ter plekke, het is niet de moeite om dat om te zetten in dollars.”

Koloniaal huis

Op het dure Manhattan wonen betekent: onderhuren. Lambrechts’ eerste woonplek was bij een Japanse schilderes die in een heel grote loft woonde. Dat bood hem voor het eerst de gelegenheid te schilderen, voordien had hij voornamelijk geëtst. “Ik had eindelijk de ruimte. Terwijl zij voor een paar maanden op reis was, kon ik me daarop toeleggen. Ik vond het meteen plezierig.” Daarna woonde hij tijdelijk in de loft van een beeldhouwer die voor een jaar naar Italië was vertrokken.

De huurprijzen op Manhattan bleven stijgen en het werd hem te duur. De probleemsituatie was duidelijk. Lambrechts: “Nieuwkomers betalen vaak te veel huur en vinden moeilijk een werkplek. Zonder ruimte kunnen ze niet werken, dus produceren ze onvoldoende om te verkopen. Als je niet relaxed bent, is je kunst niet goed en is de kans op verkoop klein. De financiële stress en je kunst zijn op die manier onlosmakelijk met elkaar verweven.”

Lambrechts begon een intense zoektocht in Brooklyn, “omdat het kort bij Manhattan ligt en er een goede verbinding is met openbaar vervoer”. Het loonde. “Gedurende acht jaar woonde ik op een grote loft die me niet de armen en benen van mijn lijf kostte en toch zat ik er niet geïsoleerd. Intussen was ik getrouwd en wilden we een huis kopen. En weer hadden we geluk: drie jaar geleden hebben we dit huis gevonden. Het is het enige koloniale huis uit 1840 dat blijven staan is. De lokale dokter van die tijd heeft dit opgevat als een soort farmhouse, want dit was toen nog het platteland.” Het huis is prachtig, helemaal in hout, met een ruim garageatelier achterin. De metro stopt letterlijk om de hoek. “Omdat het zo groot is, verhuren we de bovenverdiepingen, op die manier blijft het financieel haalbaar”, zegt Lambrechts.

Administratief loopt alles langzaam en stroef, stelt hij vast. “We herfinancieren nu onze lening. De papiermolen waar je doorheen moet is werkelijk verschrikkelijk. Omdat alles zo grootschalig is, bevind je jezelf in de anonimiteit. In een kleine gemeenschap kent iedereen iedereen en moet elke zelfstandige of elke overheidsdienst een goede service leveren. In een dichtbevolkte stad als New York kan het niemand wat schelen of je tevreden bent of niet. Vermits er geen behoefte is aan een langdurige klantenrelatie, moet je voor alles vechten.”

“Van iedere werkman die we aan het huis wilden laten werken, hebben we goed moeten nagaan of hij echt zijn stiel kende. Iedereen is hier loodgieter of wat dan ook, want iedereen wil geld verdienen. Voor je het weet zit je met iemand in huis die niets afweet van het werk waarvoor je hem hebt ingehuurd of die slecht materiaal levert. Je moet verschillende referenties navragen. Al dat soort zaken vergen heel veel van je.”

Relaxed

Het zou moeilijk zijn voor hem opnieuw in België te moeten leven. “Ik woon nu vijftien jaar in New York, ik ben hier getrouwd en heb een huis. Misschien ben ik geen New-Yorker, maar het zou moeilijk zijn de manier van denken, de openheid en al het andere wat de stad te bieden heeft achter te moeten laten en terug te keren. België is nu eenmaal voor 95 procent katholiek, de bevolking is overwegend blank, iedereen denkt gelijkaardig over muziek, tentoonstellingen, enzovoort. De maatschappij is er veel te homogeen. In New York denkt iedereen wat anders, er is een grote verscheidenheid.”

Opvallend is dat de meeste inwoners van Brooklyn zo relaxed lijken. Het is uiteraard ook Marc Lambrechts al opgevallen. “Je kan hier niet leven als je voortdurend als een zoemende bij opgaat in de gejaagdheid van de stad. Ik zou niet anders dan relaxed kunnen leven. Toch zijn er momenten dat het hier erg ‘zoemt’. Op Manhattan zijn de mensen doorgaans vriendelijk, weliswaar altijd snel op weg ergens naartoe. Je wordt ook nooit in de ogen gekeken. Iemand die je in de ogen kijkt, wil wat van je. Zeker als vrouw vermijd je best oogcontact, want mannen vragen meteen je telefoonnummer.”

In restaurants op Manhattan kan je vaak geen reservatie maken, kwestie van rentabiliteit. Lambrechts: “Dat is nog zo’n fenomeen hier: een uur wachten op een tafeltje. Ik kom zelden in de trendy restaurants en bars, het zijn bijna schoolrefters waar je permanent geroezemoes hoort. Ik vind dat niet interessant. Na een tijdje ontdek je de rustige plekken, waar het eten toch lekker is en je ook een goede keuze hebt.”

New York heeft lang de reputatie gehad een onveilige stad te zijn. “Ik heb die verschuiving echt zien gebeuren”, zegt hij, “haast van de ene op de andere dag. Zo was het in de Lower East Side voorheen erg gevaarlijk. Als je er met bezoekers kwam, nam je best geen foto’s, je wandelde alleen wat rond. Zoniet werd je meteen benaderd: ‘Wie ben je, wat doe je hier, heb je wat geld voor me?’.”

“Zelfs hier in Brooklyn voelen we het. Toen we drie jaar geleden dit huis kochten, waren er overal rondom ons leegstaande gronden. Nu staat het vol nieuwgebouwde Brownstones. Op drie jaar tijd verdubbelde ons huis in waarde, enkel door de verbetering van de omgeving. Je ziet de winkels opknappen, mensen frissen hun huis op en in een minimum van tijd is de buurt ‘in’. Het wordt nu een beetje een kunstenaarsbuurt: er wonen erg veel Afrikaans-Amerikanen, jazzmuzikanten en rappers, filmsterren, allemaal afkomstig uit de zwarte gemeenschap. De zwarte elite wil hier absoluut kopen want ze zit vlakbij de stad, wat de buurt enorm heeft vooruitgeholpen.”

Koffers

“Of ik hier blijf weet ik nog niet. Vóór we hier drie jaar geleden kwamen wonen was ik echt van plan om te verhuizen. Ik zocht een andere plek. In België, in Mexico en overal in de States ben ik gaan kijken. Ik heb echt álles geëvalueerd: de kostprijs van het wonen, de levensduurte, of ik het er naar mijn zin zou hebben, wat voor werk ik er zou kunnen doen.”

“Ik heb het avontuur in me. Als ik me teveel gesettled voel, dan kriebelt het en dan zie ik opeens weer die valiezen staan. Eens je een gezin hebt wordt dat natuurlijk wel moeilijker, maar we hebben nog geen kinderen, dus er kan nog veel. Eigenlijk weet ik het nog niet. Ik hou van de woestijn, dus zou ik wel eens in New Mexico willen wonen. Verder zijn er in Amerika niet zoveel plekken waar ik naartoe zou willen gaan. Wie weet trek ik met mijn Koreaanse vrouw wel naar het Verre Oosten. Ach, er zijn veel plaatsen in de wereld die me aantrekken. De koffers staan altijd klaar.”