Maandans

We moeten het weer eens over Zwarte Piet hebben. ’t Is er de tijd van het jaar voor. Over een maand regent het zoals elk jaar cadeautjes, ouders maken hun jongste kinderen wijs dat het de sint is die de waardevolle dingetjes via de schoorsteen tot in de klaarstaande schoentjes heeft gedropt. Leugentje om bestwil, ach, voor kinderen is dit gewoon een spannende en prettige periode. Dat Sinterklaas niet bestaat, komen ze later wel te weten. Houden zo, er is al genoeg miserie in de wereld.

De man met de baard zorgt voor weinig controverse, tenzij hij, Toon Hermans indachtig, een tafelkleed draagt als mantel en uit zijn bek stinkt, een mengeling van alcohol en sigaretten. Dat hij niet echt uit Spanje komt, maar uit Turkije, och ja, laat maar zitten. Wel controverse is er al een poos rond de zwarte knecht van Sinterklaas. Nog net iets heviger bij onze noorderburen, maar ook hier zorgt de donkere helft van het duo in het najaar voor enig heen-en-weer gediscussieer. In Kortrijk benadrukten ze begin deze week nog dat ze vasthouden aan de traditie: Zwarte Piet moet zwart blijven. Want dat is nu eenmaal onze manier van sinterklaas vieren en die is ‘eeuwenoud’, zoals schepen van Cultuur Axel Ronse (N-VA) opwierp. In Aalst knikten ze goedkeurend, ook daar speelt N-VA een prominente rol. En er is niets racistisch aan Zwarte Piet, zo wordt in die kringen, waar ze racisme doorgaans relatief noemen, gretig geroepen.

Laten we toch even de juiste context schetsen.

In de alleroudste sinterklaasliederen is nog geen sprake van een zwarte knecht. Het oorspronkelijke sinterklaasfeest gebeurde zonder poespas. Hoezo, Zwarte Piet is traditie? Van Zwarte Piet was geen sprake. Dus, als je het op de traditie werpt, is het eenvoudig. Het sinterklaasfeest verloopt zonder Piet. Punt.

Pas in 1828 dook voor het eerst een ‘kroesharige n****’ op die de naam ‘Pieter me knecht’ kreeg toebedeeld. Acht jaar later maakte de Nederlandse rijksarchivaris Laurens Philippe Charles van den Bergh gewag van ‘den zwarten knecht van St. Nikolaas’, maar in de alleroudste sinterklaasliederen is er van een zwarte knecht nog lang geen sprake. Nogmaals, hij behoort niet tot de aloude traditie.

Onze hedendaagse versie van het sinterklaasfeest hebben we te danken aan de Nederlandse onderwijzer Jan Schenkman. De man was in zijn vrije tijd dichter, prominent lid van het genootschap Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen — die sinds haar oprichting in 1784 streefde naar individuele en maatschappelijke ontplooiing op het vlak van onderwijs en cultuur —, schrijver van kinderboeken en bedenker van het poppenspelpersonage Jan Klaassen. Zijn prentenboek Sint Nikolaas en zijn knecht uit 1850 introduceerde de sint zoals we die nu nog kennen: in een rood priestergewaad, met een lange, witte baard, een staf en een mijter op zijn hoofd. ‘Zie, ginds komt de stoomboot, uit Spanje weer aan’, schreef Schenkman bij een van de eerste plaatjes. Aan de zijde van Sint Nikolaas stond een zwarte page, een knecht zoals de meeste rijke kooplieden die in die tijd hadden. Dat personage had dan nog geen naam.

Mogelijk liet Schenkman zich inspireren door het vijf jaar eerder verschenen jeugdboek Struwwelpeter van de Duitse schrijver Heinrich Hoffmann, waarin een zwarte jongen tegen pesterijen van blanke kinderen wordt beschermd door ‘grosze Nikolas’, een grote man met een lange baard. Maar de oorsprong kan nog veel vroeger liggen, bij de literaire onderwereldfiguur Schwarze Peter uit de middeleeuwen. Zwarte knechten pasten in een lange traditie die samenviel met de transatlantische slavenhandel. Met andere woorden: in een tijd van opkomend kolonialisme kan Zwarte Piet onmiddellijk gelinkt worden aan slavernij en absolute onderdanigheid van mensen met een andere huidskleur, die dan ook nog eens een gebrekkige intelligentie blijken te bezitten, tenminste… volgens witte westerlingen.

In de jaren 1870 dook de knecht in prenten voor het eerst op als schoorsteenveger. Hij kreeg de naam Zwartjan. In de volksmond werd dat algauw ‘zwartejan’. Pas tegen het einde van de 19de eeuw werd er opnieuw, net als in 1828, gesproken over Pieter-me-knecht, de bestraffer van stoute kinderen, die rammelde met kettingen en soms sloeg met een roe, en die op een ezel reed naast Sinterklaas op zijn schimmel. De naam Zwarte Piet werd vanaf 1895 gemeengoed. Een angstaanjagende man moest hij voorstellen, niet al te slim, een krom taaltje brabbelend, ideaal om de kleintjes bij de les te houden: wie braaf is, krijgt lekkers, wie stout is, de roe.

In de loop van de decennia evolueerde Zwarte Piet zachtjes aan van boosaardige knecht naar kindervriend. Hij stopte geen kinderen meer in zijn zak, maar stak die vol met snoepgoed, die hij vervolgens tot groot jolijt van de kleintjes uitdeelde. Wie jong was in de jaren 1960 herinnert zich nog de goedheiligman die, in het gezelschap van een of meerdere pieten, op een geïmproviseerde troon zat in de supermarkt. Handig voor de ouders, konden ze daar meteen hun cadeautjes kopen. Nog veel handiger voor de winkel: kassa, kassa. Op menige, intussen vergeelde, foto’s zie je piepjonge jongens en meisjes verschrikt kijken of zelfs huilen. Zo prettig was het blijkbaar allemaal niet.

Het was wachten tot 1992 alvorens Vlaanderen zijn eigen Sinterklaas op tv kreeg, met dank aan Bart Peeters en Hugo Matthysen, en ook aan Jan Decleir (Sinterklaas), Frans Van der Aa (Zwarte Piet) en de schimmel Slecht-weer-vandaag. Dag Sinterklaas was een prettig gestoorde kinderserie waarin Zwarte Piet geen dommige boeman meer was, maar een welbespraakte gezel. Een emancipatorisch figuur.

De roetpiet, die recenter geïntroduceerd werd, is een stap weg van de door kolonialisme geïnspireerde zwarte knecht van weleer. Als politici als Axel Ronse en pro-Zwarte Piet-activisten blijven pleiten voor het handhaven van de traditie — die dus geen echte traditie is, zie hierboven —, weigeren ze in het beste geval te beseffen dat de figuur van Zwarte Piet wordt ingegeven door een raciale kijk op de wereld: witte mensen zijn de baas, mensen van kleur zijn de onderdanen. Dat werd ooit als normaal bevonden, maar iedereen met een klein beetje gezond verstand, historisch inzicht en empathisch vermogen zou moeten inzien dat die Zwarte Piet een diepe belediging is ten opzichte van mensen van kleur, die in deze discussie nooit aan bod komen. In het slechtste geval zijn de Zwarte Piet-voorstanders gewoon racistisch. Dat kan het ook best zijn in Vlaanderen en Nederland, uiteraard. Zwarte Piet past maar in één traditie: de traditie om mensen met een andere huidskleur of afkomst als minderwaardig te beschouwen.

Heeft er al eens iemand van die voorstanders de mening gevraagd van kinderen met een donkere huidskleur? Neen, dus, want het is ónze traditie (wat niet klopt!) en daar moeten anderen afblijven (wat vloekt met een multiculturele omgeving). Zwarte Piet is ongetwijfeld een stereotype van de zwarte medemens, zoals kolonialisten die destijds zagen en zoals hun nakomelingen dat zonder pruttelen overnamen.

Een volwassen samenleving gaat hierover in dialoog, op basis van historische informatie en actuele samenlevingsgegevens. Die dialoog wordt nu geweigerd. Weigeren te praten over Zwarte Piet komt neer op het oude ‘Waarom?’ ‘Daarom!’ dat ongeduldige ouders hun kroost toebeten, om vooral niet te moeten nadenken over hun eigen gedrag en hun eigen beslissingen. Een open samenleving laat zich niet dicteren door de angst voor verandering.

Tiens, was er nu geen partij die opkwam onder de slogan ‘Kracht van verandering’?

Meer over dit en andere stereotypes in het boek We have a dream! Racisme vroeger en nu, Paul Beloy en Frank Van Laeken, Houtekiet, 24,99 euro.

Je kunt er zonder enig risico een fortuin op verwedden dat bij het begin en het einde van de ramadan islamhaters giftige reacties zullen sturen naar politici en opiniemakers die het aandurven om moslims een mooie ramadan of een fijn Suikerfeest toe te wensen. ‘En wat dan met de christelijke feestdagen, waarom wensen jullie óns dan niets toe?’, klinkt er telkens. Meestal slaat deze bedenking op niets, want wie moslims iets positiefs toewenst tijdens de ramadan doet dat doorgaans ook voor christenen rond Kerstmis of Pasen. Daar gaat het de haters ook niet om. Je mag moslims níets positiefs toewensen, daar draait het uiteraard om. ‘En dan krijgen die moslimkinderen ook nog eens een vrije dag,’ werd ons maandag door ongezond agressieve lieden toegebeten. Liefst zo snel mogelijk naar een oord ver hiervandaan vertrekken en als dat niet lukt, zwijgen en je honderd procent aanpassen aan ónze westerse wereld, met zijn tradities en zijn papieren waarden en normen, dat is de niet eens onderliggende boodschap, want iedereen mag, neen: móét, het horen.

Verdraagzaamheid is niet iedereen gegeven. De groep onverdraagzame burgers lijkt almaar toe te nemen, al kan dat ook een gevoel zijn, ingegeven door hun luidruchtigheid. Misschien gaat het om een kleine minderheid en moeten mensen zoals ik minder ongerust zijn. (Tot je de verkiezingsresultaten van de voorbije dertig jaar analyseert en een blik werpt op de meest recente peilingen, en die minderheid schrikbarend groot begint te worden. Toch maar waakzaam blijven, kortom.)

Al enkele jaren gaan er stemmen op om 8 mei uit te roepen tot een officiële feestdag, ter herdenking van de overwinning op het nazisme en het fascisme, morgen zevenenzeventig jaar geleden. Ik vind dat een zeer gezond voorstel, omdat datgene wat bijna acht decennia geleden zo hartstochtelijk bestreden werd en waarvan onze voorouders dachten dat het definitief op de knieën gedwongen was, zeer nadrukkelijk aanwezig blijkt in de samenleving anno 2022. Niet alleen de onze, maar wereldwijd. Een deel van de triomferende troepen tijdens de Tweede Wereldoorlog behoorde tot naties die zich de daaropvolgende jaren bezondigden aan krek dezelfde haat en onverdraagzaamheid tegen andersdenkenden als de nazi’s en hun bondgenoten. Denk aan de Sovjet-Unie (Stalin), de Chinese Volksrepubliek (Mao) en tig andere regimes, die dezelfde methodes gebruikten tegen hún volk of tegen naburige volkeren. Pseudowetenschappelijke theorieën, angstaanjagende propaganda, genadeloze vervolging, genocide, het was typisch voor nazi-Duitsland, maar duidelijk niet alléén voor Hitler en verwanten. Je zag en ziet het bij sympathiserende regimes, bij autocratische en semi-autocratische leiders, of die nu behoren tot wat we in het Westen als een schurkenstaat of dictatuur beschouwen, of tot een gerespecteerde democratie. Eén naam voor dat laatste: Trump. Het kan overal gebeuren. Het kan ons allemaal overkomen. We mogen nooit op onze lauweren rusten.

11 november is sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog een symbolische feestdag, waarin elk jaar wordt herdacht dat de toenmalige geallieerde krachten Duitsland hadden bedwongen. Mooi, maar intussen is er niemand nog in leven die de Groote Oorlog bewust heeft meegemaakt. Wat mij betreft blijft die elfde november voor altijd een feestdag, maar als er dan toch moet bespaard worden op het aantal wettelijke vrije dagen, mag die 11-11 vervangen worden door 8-5. (Er mag ook geknipt worden in het aantal door gelovigen opgedrongen feestdagen, vindt deze ongelovige, maar dit enigszins terzijde.)

Als we van 8 mei een officiële feestdag maken, zou dat een helder statement zijn tegen al wie toen dweepte én nu dweept met autoritaire regimes en ontmenselijkende ideologieën. Het zou een krachtig en breed gedragen maatschappelijk ¡No pasarán! kunnen zijn tegen alle gevaren die onze democratie bedreigen. Een signaal dat je als samenleving een lijn in het zand trekt, een ‘Tot hier en niet verder!’-markering. Om al die redenen schaar ik mij ondubbelzinnig achter die vraag om van 8 mei een feestdag te maken. Hoe sneller, hoe liever. Gewoon doen.

Dit is een ingekorte versie van de inleiding tot het boek We have a dream!Racisme vroeger en nu van Paul Beloy en Frank Van Laeken dat maandag 21 maart, de Internationale Dag tegen Racisme, in de handel zal liggen.

***

In 1982 lag Racisten hebben ongelijk van Rita Bollen en Frank Moulaert in de Vlaamse boekhandels. Belgen weten te weinig over de gastarbeiders, poneerden de auteurs al meteen in de inleiding, en die onwetendheid zorgde ervoor dat ze zich lieten meeslepen in een negatieve attitude tegenover mensen van een andere origine en met een andere huidskleur. Hun studie was bedoeld om die onwetendheid weg te werken. Het boekje telde amper 93 pagina’s, nochtans ruim voldoende om op basis van een overzicht van wetten, reglementen en correcte of gecorrigeerde informatie duidelijk te maken dat migranten niet profiteerden van de sociale zekerheid, niet het werk afpakten van autochtone Belgen, er niet voor zorgden dat er een grote kapitaalvlucht was vanuit België naar de landen van herkomst.

Vraag is hoeveel en welke lezers dit dunne boek bereikt zal hebben. De overtuigden zullen nog meer overtuigd geraakt zijn van hun antiracistische engagement. De niet-overtuigden zullen het boek wellicht niet eens gelezen hebben. De racisten zullen er niet van wakker hebben gelegen. Maar zwijgen — of: niet schrijven — was toen én nu geen optie. Daarvoor zijn racisme en discriminatie te ontwrichtend, in de eerste plaats voor wie ermee te maken krijgt, maar net zo goed voor de rest van de maatschappij. Wij vonden dat dit boek er móést komen, precies veertig jaar na Racisten hebben ongelijk. Omdat racisten nog altijd ongelijk hebben (en dat zullen blijven hebben).

***

99,9 procent

Eigenlijk zou dit boek er niet mogen zijn. Niet alleen omdat er dan geen sprake meer zou zijn van de maatschappelijke uitwas die racisme is, maar omdat er gewoon geen verschillende rassen zíjn. Het menselijkgenoomproject, dat tussen 1990 en 2003 werd uitgevoerd en waarin drie miljard basenparen van ons DNA werden onderzocht, resulteerde in de bevinding dat slechts 0,1 procent van ons DNA bestaat uit echte, unieke genen. Voor 99,9 procent zijn alle mensen hetzelfde. Huidskleur zorgt voor een visueel onderscheid, maar diep vanbinnen zijn we gelijk, hebben we dezelfde verre voorouders. De genen die we doorgeven zijn nagenoeg identiek. Elk onderscheid dat gemaakt wordt op basis van kleur en afkomst is kunstmatig. Nieuw was die vaststelling negentien jaar geleden trouwens niet, want al in 1950 had de Unesco een brochure uitgegeven met de titel Het concept ras, waarin zwart op wit te lezen stond dat er geen wetenschappelijke gronden waren om te blijven volhouden dat de mensheid uit meerdere rassen bestond.

En toch moeten we het over racisme hebben. Dat heeft alles te maken met hardnekkige racistische theorieën die over de hele wereld voortdurend herkauwd worden, overgoten met een pseudowetenschappelijk sausje. Pas als we die negatieve stereotyperingen, vooroordelen en raciale indelingen gemarginaliseerd hebben, kunnen we overwegen om het opnieuw over dat ene menselijke ras te hebben. Door jezelf kleurenblind te noemen los je het probleem niet op. Je ontwijkt het alleen maar. Het is een van die privileges die witte mensen frequent ge- en misbruiken.

***

Donkere geschiedenis

Het uitgebreidste hoofdstuk in het boek behandelt de lange geschiedenis van racisme en discriminatie. Hiervoor konden we gelukkig op de schouders van reuzen staan. Historici als George M. Fredrickson en Ibram X. Kendi schreven uitvoerig over racisme in de Verenigde Staten en, daarvóór nog, de Britse nederzettingen. In totaal werden in meer dan drie eeuwen tijd 12.331.637 Afrikaanse slaven, meer dan de huidige Belgische bevolking, naar Noord- en Zuid-Amerika getransporteerd om er in erbarmelijke, mensonterende omstandigheden te werken voor niets en niemand ontziende plantagebezitters. Van de uitbuiting van de allereerste slaven tot ‘I can’t breathe’ en #BlackLivesMatter, het is een bijzonder pijnlijke tocht. En toch zijn we verre van compleet geweest. De uitroeiing van de inheemse Amerikanen bespreken we slechts kort, net als het racisme tegenover andere bevolkingsgroepen in de VS, zoals Aziaten en Joden. Daarmee geven we niet aan dat die er niet zijn (geweest), laat daar vooral geen misverstanden over bestaan.

De segregatiepolitiek in de racistische Verenigde Staten verschilde nauwelijks van de uitgangspunten van de nazi-rassenwetten en het apartheidsregime in Zuid-Afrika, zo leren we, en dit brengt ons zelfs naadloos bij het 70 puntenplan van Vlaams Blok, dat uit dezelfde ruif at als die infame voorgangers. We overlopen anti-Joodse gevoelens in het Duitsland van de zeventiende en achttiende eeuw, een opstapje naar de Holocaust, die we eveneens slechts summier zullen behandelen, niet omdat die onbelangrijk is geweest, maar omdat die periode al ruim gedocumenteerd werd.

We konden niet voorbijgaan aan de gruwelen die in Kongo-Vrijstaat gebeurden, het privéproject van koning Leopold II, en de manier waarop men in ons land ook daarna naar de kolonie is blijven kijken: paternalistisch, imperialistisch en, ja, racistisch. De twintigste eeuw was trouwens de duisterste periode uit de geschiedenis op dit vlak, met de opkomst en ondergang van openlijk racistische regimes. Die ‘ondergang’ moet ons moed geven, die ‘opkomst’ moet ons waakzaam doen blijven. Het kan opnieuw gebeuren. Genocides zijn van alle tijden.

***

Witte dominantie

Racisme zit tot in de diepste vezels van de moderne samenleving: het is tegenwoordig vooral een instrument om de macht te kunnen behouden, witte macht. Dat betekent niet dat witte mensen een monopolie hebben op racistische gedragingen. Er bestaat ook niet zoiets als ‘omgekeerd racisme’. Racisme is racisme, een gedragsattitude die ontstaat vanuit een superioriteitsgevoel op basis van huidskleur. Er zijn tal van voorbeelden te geven van niet-wit racisme, daarvoor volstaat het om op Wikipedia ‘Racism by country’ in te tikken. Waarschuwing: u zult er even zoet mee zijn. Al waren en zijn de opvallendste racisten wel wit, en waren en zijn de meeste slachtoffers mensen van kleur. Als iemand wijst op het racisme ‘van de anderen’, is dat meestal een whataboutism, een manier om het moeilijke gespreksonderwerp te verleggen naar een ander terrein, maar in feite niet meer dan een drogreden.

Als we moeten kiezen tussen ‘wit’ of ‘blank’, gaan we voor ‘wit’. Dit is niet zomaar een semantische discussie, taal is wel degelijk belangrijk. Maar we gebruiken in dit boek verschillende omschrijvingen door elkaar, zeker wanneer we citeren uit andere teksten. Dan nemen we de originele terminologie doorgaans gewoon over. U zult het ons vergeven dat daar zeer choquerende termen tussen zitten, maar soms moet je onverbloemd ‘neger’ schrijven, om maar één voorbeeld te noemen, om de onverbiddelijkheid, de onverdraagzaamheid en het gebrek aan mededogen aan te tonen van de lieden die zich van dat soort ontmenselijkende retoriek bedienen.

In een ideale wereld zouden we trouwens niet meer over wit of zwart praten, omdat die kleurspecificaties nergens op slaan. Niemand is echt wit, lichtroze benadert die lichte huidskleur nog het best. Niemand is echt zwart, donkerbruin is de donkerste huidskleur die je zult tegenkomen. Accurater zou dus zijn om te spreken van mensen met een lichte, lichtbruine of donkerbruine huidskleur, helaas verval je dan algauw in vage omschrijvingen. We moeten af van zwart-witdenken, maar soms zijn zwart en wit het helderst om situaties te omschrijven. Vergeef ons dus de haast onvermijdelijke inconsequentie wanneer we het, bijvoorbeeld, afwisselend over zwarte mensen, mensen van kleur en Afro-Amerikanen, of indianen en inheemse Amerikanen hebben. Over geel hoeven we intussen gelukkig niet meer te praten: wereldwijd is er een consensus gegroeid dat Aziaten geen gele huidskleur hebben. Zij worden voornamelijk nog geviseerd vanwege een ander visueel kenmerk.

***

We have a dream!

Op internet vind je verschillende filmpjes terug waarin een groep jonge mannen en vrouwen met verschillende huidskleuren naast elkaar op een lijn staan. De zoekterm ‘What is privilege?’ voert u op weg op YouTube. Een instructeur stelt daarin vragen of doet statements die te maken hebben met hun persoonlijke leefsituatie, niet met hun capaciteiten of verdiensten. Vragen gaan van ‘Zijn jouw ouders nog altijd met elkaar getrouwd?’ over ‘Heb je toegang tot openbaar onderwijs?’ tot ‘Weet je zeker wanneer je volgende maaltijd zal zijn?’ Is het antwoord positief, dan mogen de deelnemers een of twee stappen voorwaarts zetten. Op het eind zie je alleen witte personen op de eerste rij staan. Wie niet wit is, is op de achtergrond verzeild geraakt. Wanneer de deelnemers daarna de opdracht krijgen om naar de eindstreep te spurten, zijn de bevoorrechte witte jongeren uiteraard in het voordeel. Wit wint altijd. Deze test is een harde confrontatie met de sociale realiteit, die weinig met meritocratie en heel veel met structurele voorrechten of structurele achteruitstelling te maken heeft.

Oprah Winfrey deed in 1992 een vergelijkbare test (An exercise in prejudice). Ze liet het studiopubliek opdelen in mensen met bruine ogen en mensen met blauwe ogen. De bruinogige gasten werden behandeld als vips, de blauwogige werden verwaarloosd of gekleineerd. Wie bruine ogen had, mocht vooraan in de wachtrij komen staan. Wie blauwe ogen had, moest achteraan aanschuiven. Het publiek werd wijsgemaakt dat mensen met blauwe ogen minder intelligent zijn dan mensen met bruine ogen. De groepsdynamiek zorgde ervoor dat bruinogige mensen zich superieur begonnen te gedragen, mede ondersteund door een opruiende vrouwelijke expert, Jane Elliott, die stellingen vol vooroordelen poneerde, opmerkingen die we allemaal weleens hebben horen passeren in een zwart-witcontext. Op het eind benadrukte Winfrey dat de kleur van de ogen niet relevant is om mensen in categorieën op te delen, net zomin als de huidskleur.

***

‘Ik ben geen racist, maar…’ is een zinssnede die doorgaans gevolgd wordt door een opeenstapeling van vooroordelen, stigmatiserende opvattingen en ronduit racistische stellingen. Niet iedereen die een racistische opmerking maakt ­— of een opmerking die als racistisch geïnterpreteerd of gepercipieerd kan worden —, is overigens een racist, maar hij (m/v/x) zou er goed aan doen vaker zijn woorden te wikken en te wegen. Dat is geen censuur of een beperking van het recht op vrije meningsuiting. In de menselijke omgang is het normaal dat we empathisch vermogen tonen en rekening houden met de anderen.

Wij zijn geen racisten, maar… Nog veel belangrijker dan die vaststelling is dat we meer antiracisme en antiracisten nodig hebben in dit derde decennium van de eenentwintigste eeuw. Het is niet langer voldoende om niet-racistisch te zijn. Als we racisme stukje bij beetje uit de wereld willen helpen, moeten we actief antiracistisch worden. Een tussenweg is er niet. Of we er nu rechtstreeks of onrechtstreeks mee te maken krijgen. Bij de ene, Frank, is dat indirect: hij kreeg in zijn jeugdjaren weleens pesterige liedjes over zijn roodharigheid te horen, vervelend maar niet onoverkomelijk. Bij de andere, Paul, is dat direct: over de banaan die vijandige supporters voor zijn voeten wierpen tijdens een Antwerpse derby, hadden we het al in ons vorige gezamenlijke boek, Vuile zwarte, over racisme in het Belgische voetbal. Ondanks een carrière van meer dan veertig jaar in het voetbal, het onderwijs en de culturele sector krijgt Paul nog geregeld onheuse opmerkingen naar zijn hoofd geslingerd. Dat went niet. Nooit.

Máár… er is altijd hoop. Een regenboog. Een horizon. Een droom. De droom van Martin Luther King Jr. mag dan hooguit gedeeltelijk gerealiseerd geweest zijn, hij blijft wel intact. Net zoals in Vuile zwarte brengen we op het eind concrete suggesties om racisme en discriminatie aan te pakken. Die komen vooral van mensen die er zelf mee te maken hadden en hebben. Zij reiken ons ook hún droom aan en rechtvaardigen zo de titel van dit boek, dat over racisme vroeger en nu gaat, over discriminatie van mensen, over misdaden tegen de menselijkheid, maar dat hopelijk ook doet dromen van een betere wereld.

We have a dream!

***

We have a dream! Racisme vroeger en nu, Paul Beloy en Frank Van Laeken, uitgeverij Houtekiet, 24,99 euro (ook als eBook beschikbaar: 15,99 euro).

wehaveadream.one

Twitter: @wehaveadream22

Facebook: facebook.com/PaulBeloyFrankVanLaeken

Instagram: @wehaveadream2022

Ooit was de wereld overzichtelijker. Niet beter, niet eerlijker of rechtvaardiger, niet menselijker, maar overzichtelijker. Ik heb die tijd meegemaakt. Tot het scharnierjaar 1989 leefden mensen zoals ik — een eind na de oorlog geboren, maar toch ook weer niet zoveel later dat de herinnering aan die wrede tijd allang vervlogen was — in een wereld die zekerheid bood en die zekerheid heette: onzekerheid over de toekomst. Komt er een nieuwe oorlog, ja of neen? Niet dat we daar echt van wakker lagen, maar het was wel een achterliggende gedachte. Dat het kón gebeuren. Dat een nieuwe president of een volgende Grote Leider simpelweg op een knop zou duwen en dat we daarna niet meer zouden terug kunnen naar hoe het was (als er dan nog iets zou zijn, tenminste). Dat oorlogszuchtige types de wereld naar de knoppen zouden helpen.

Bay of Pigs. Vietnam. SALT. START. Afghanistan. Iran-Irak. Massale antirakettenbetogingen die niet konden verhinderen dat er toch kruisraketten werden geïnstalleerd in België. Koude Oorlog die voor een verhitte geopolitieke sfeer zorgde. Het goede Westen tegen het slechte Oosten (en als je ginder woonde, was het omgekeerd). Geen comfortabel gevoel, maar je raakte eraan gewend. Bijna alles went, zo gaat dat.

1989 veranderde alles. Voor de petite histoire: ik leerde mijn lief kennen die vandaag nog altijd mijn vrouw is. Voor de grande histoire: de implosie van het communisme. De val van het Oostblok. En van de Muur. En van al die regimes aan de andere zijde van het IJzeren Gordijn. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. De Amerikaanse socioloog Francis Fukuyama pende in 1992 het triomfalistische The End of History and the Last Man (Het einde van de geschiedenis en de laatste mens) neer, waarin hij het einde van de Koude Oorlog omschreef als het eindpunt van de ideologische evolutie van de mensheid: de westerse liberale democratie had het gehaald, orakelde de kortzichtige man. Hij bedoelde: het kapitalisme heeft het communisme op de knieën gedwongen. Hij dwaalde. Als je dertig jaar later de conclusie van Fukuyama herleest, besef je pas hoe pompeus die was, een combinatie van naïviteit en onwetendheid van een man die dacht dat hij het beter wist. Er was geen eindpunt, hooguit een beginpunt van nieuwe geopolitieke avonturen, die ons onder meer 9/11, de burgeroorlog in Syrië en Poetin hebben gebracht. Wat nu in Oekraïne gebeurt is vintage Koude Oorlog, alleen durft niemand het nog zo te noemen, omdat er zogezegd geen Oostblok meer is.

De val van het communisme was goed. De uitwassen van maoïsten in China en stalinisten in de Sovjet-Unie waren een verschrikking, en wie na Mao en Stalin kwamen waren hooguit één haar beter. Dat mocht je in linkse kringen nauwelijks zeggen in de jaren 70 en 80, ook toen al leefden we in een gepolariseerde wereld — in mijn herinnering net iets genuanceerder toch dan nu, maar dat kan aan mijn geheugen liggen —, maar er was nu eenmaal die overzichtelijkheid: kapitali’s tegen communi’s, als het ware. Je werd bijna gedwongen om te kiezen en hoewel deze linkse jongen altijd zware bedenkingen heeft gehad bij kapitalistische excessen (die onmenselijk waren), had hij die ook bij communistische excessen (die eveneens onmenselijk waren). Ik vond dat kiezen tussen pest en cholera, iets wat velen probleemloos deden in die tijd. In de kroegen waar ik menig avondlijk uur vertoefde, werd volop gedweept met de DDR. Daar is niemand werkloos, zo werd ongencensureerd boven de schuimende kragen gedebiteerd. Dat ze zelfs dan nog nauwelijks een nagel hadden om aan hun kont te krabben, werd er niet bij verteld. Dat een boze buur je ten allen tijde kon verraden bij de gevreesde Stasi, werd met de mantel der linkse liefde bedekt. Dat je dan riskeerde opgepakt te worden om het allemaal eens uit te komen leggen, áls je dat al mocht, tenminste, ging in Rauch op. Ideologie kan zowel verlichten als verblinden. ’t Is maar hoe je dat zelf invult.

Communisme is in wezen de halfbroer van socialisme. Ik hield van de gedachte aan solidariteit, meer gelijkheid en gelijkwaardigheid, meer aandacht voor wie het moeilijk had. Maar ik verfoeide het verlies aan vrijheden, de onvoorwaardelijke onderdanigheid aan de overheid, de volledige gelijkschakeling van mensen, althans: in theorie. Want in de praktijk was er helemaal geen sprake van gelijkheid achter dat IJzeren Gordijn, in Cuba of in China. Dictators deden hun zin, het volk werd onder de knoet gehouden, wie niet volgzaam was, verdween, werd opgesloten of geëxcommuniceerd, als ik die term in deze context mag bezigen. De harde werkelijkheid is dat communisme nooit links is geweest, het was uiteindelijk zo rechts als de pest, oerconservatief, mensonvriendelijk.

Van kapitalisme heb ik nooit gehouden, maar ik koesterde wel onze vrijheden (onder meer van meningsuiting), het gegeven dat je niet bij een fout woord voor jaren in een of andere goelag zou belanden, dat je niet met een bang hart naar de supermarkt stapte in de vage hoop dat er toch nog iets op de schappen zou liggen. Maar die zogeheten liberale democratie hield in de praktijk heel weinig rekening met minderheden. Het was de meerderheid-van-het-moment die haar wil oplegde. Kwam er een nieuwe meerderheid aan de macht — hoera: feest van de democratie, en zo —, dan werden de accenten weer anders gelegd. Communisme versmachtte de mens, kapitalisme ontmenselijkte hem. Geen van beide vond ik aantrekkelijke vooruitzichten. Ik bleef aan de kant staan. Bovendien was er ook zoiets als nationalisme, dat al tot een paar wereldoorlogen had geleid, collectieve waanzin die ontstond in het brein van ideologische vendelzwaaiers. Eigen volk (h)eerst.

Ja, het was dus overzichtelijker vroeger, maar niet beter. Wel minder chaotisch dan nu. Ik heb het niet alleen over de coronacrisis, al maakt die alles veel duidelijker. Het zwart-witdenken. Het Grote Gelijk. Het gebrek aan opbouwende dialoog. Wat de huidige toestand des te onbegrijpelijker maakt, is dat we beter zouden moeten weten omdat er nu eenmaal dat verleden is geweest. Maar toch blijven we op ons eigen stuurloos schip zitten, de andersdenkenden op dat andere schip cynisch nazwaaiend. Titanic. Orkest. Bedenk zelf uw metafoor.

Mensen zijn kuddedieren, ze zijn geneigd om een groep te zoeken waarvan ze denken dat die bij hen past en ze nemen vervolgens de retoriek van die groep over, hoe onzinnig die ook mag klinken als je er vijf minuten over zou nadenken. Ideologieën zijn in principe bruikbare instrumenten, kies er zelf maar eentje, maar het wordt een linke boel als ze worden misbruikt door patjepeeërs die de verheven principes naar hun eigen hand proberen te zetten, ten koste van de ideologie zelf, en van de mensen. Mochten de apostelen vandaag leven, dan zouden er elf de naam Judas dragen. (De twaalfde zou Kevin heten.)

Mijn boodschap is: zoek zelf uw weg (en luister dus ook niet zomaar naar lieden die u oproepen om zelf uw weg te zoeken). Weg met de ideologische -ismen. Kapitalisme, communisme, nationalisme, socialisme, liberalisme, katholicisme: been there, done that, we hebben er een fikse kater aan overgehouden. Achter een vlag aanlopen is makkelijk zat. Je eigen vlag als een lappendeken samenstellen is veel moeilijker, maar het is wel de enige manier om niet in de val van overdreven aanhorigheid en slaafse trouw te trappen. De wereld zit niet eenvoudig in elkaar. Dat was vijftig jaar geleden niet het geval en nu nog steeds niet.

We moeten het nogmaals over woke hebben. Twee weken geleden riep ik op deze plek begrip op voor de mensen die zich woke noemen — ‘wokies’ volgens de tegenstanders —, omdat ze voor mij de kanaries zijn in de koolmijn die Samenleving heet. Zoals we in het verleden dankbaar gebruik hebben gemaakt van zeer uiteenlopende emancipatiebewegingen (vakbonden, feministen, 68’ers, vredesactivisten, etcetera), moeten we gewoon blij zijn dat er zoiets bestaat als de #MeToo-beweging en #BlackLivesMatter. De uitwassen moeten we er, helaas bij nemen, zonder ze daarom honderd procent te accepteren of ze onder de mat van de geschiedenis te vegen omdat ze voor de goede zaak waren of zijn. Vernielingen blijven vernielingen, slachtoffers blijven slachtoffers, hoe nobel het doel ook is. Dat doel heiligt niet alle middelen.

De voorbije weken waren er enkele van die spijtige uitwassen. In de provincie Ontario, Canada, werden als racistisch beoordeelde boeken verwijderd uit bibliotheken en ritueel verbrand. Onder meer strips van Asterix en Kuifje gingen in vlammen op. Het verleidde Bart De Wever en Sam Van Rooy om gelijktijdig een citaat van Heinrich Heine uit 1823 op te diepen: ‘Dort wo man Bücher verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.’ Bien étonnés de se trouver ensemble? Ach neen, die Chinese Muur tussen N-VA en Vlaams Belang is in de praktijk niet meer dan een lage haag, waarlangs vrolijk ideeën worden uitgewisseld. Of, met een ander beeld: een draaideur, langs waar heel wat heen-en-weerbewegingen te noteren vallen.

Dichter bij huis, in Antwerpen, werd De man die de wolken meet, een bronzen beeld van Jan Fabre een half jaar geleden stiekem verwijderd van het dak van De Singel. Het lekte pas deze week uit (kan je nagaan hoezeer het beeld gemist werd, maar ook: hoeveel impact het in werkelijkheid had op ons!). En in Charleroi werd een dansvoorstelling van diezelfde Fabre geschrapt, vanwege negatieve reacties en anonieme bedreigingen. Cancelcultuur, wordt dan meteen geroepen, vooral uit rechtse hoek. Men wil die kunstwerken cancelen omdat ze niet (meer) beantwoorden aan wat maatschappelijk verantwoord wordt geacht. Eerder zagen we dat bij de films van of met onder anderen Roman Polanski, Woody Allen, Kevin Spacey en producer Harvey Weinstein. U kent hun vermeende of aangetoonde wandaden, daarover hoeven we het niet te hebben.

Het is goed dat er ondubbelzinnig wordt gewezen op manifest foute uitlatingen, gedragingen of werken. Het is niet goed dat wie die dingen zegt, doet of gemaakt heeft, zonder meer uit het publieke leven moet worden gebannen. Polanski en Allen hebben meesterwerken gemaakt, daar heeft hun gedrag niet rechtstreeks iets mee te maken. Spacey is een magnifieke acteur, ondanks zijn misdragingen. De films die Weinstein producete blijven geweldig: het feit dat de man een seksueel roofdier is, verandert daar niets aan. Fabre zal, allicht, op een of andere manier juridisch veroordeeld worden voor het systematisch belagen en chanteren van zijn danseressen, maar die stukken blijven even goed (of slecht, dat hangt van uw persoonlijke appreciatie af). Jazeker, vooral de vroege Asterixen en Kuifjes blinken niet uit in subtiliteit, staan bol van de clichés en — laten we de dingen benoemen — geven geen blijk van een breeddenkende kijk op de mensheid. In Kuifje vind je racistische karikaturen terug, net als in vroegere Suskes en Wiskes of Nero’s. Je moet dat niet goedpraten. Dat racisme, dat seksisme en die homofobie zijn er. Dat je het in de geest van de tijd moet bekijken, gaat slechts gedeeltelijk op. De makers hadden toen al kunnen weten dat het eenzijdige beeld dat ze toonden onjuist was. Moeten die strips daarom alsnog verbrand worden?

***

Racistisch. Seksistisch. Homofoob. Eurocentrisch. Die predicaten zijn doorgaans terecht. Laten we die er dan ook op kleven. Of beter: ernaast kleven, of als voorwoord meegeven. Want veel beter dan boeken verbranden — een praktijk die onder meer de nazi’s al gretig toepasten —, is het om die boeken te duiden voor een publiek van nu. Ik vind het terecht dat Jan Fabre nu even langs de zijlijn moet staan, maar opvoeringen van zijn vorige theaterwerken moet je laten passeren. Geef er dan wel een woordje uitleg bij, over wat de artiest waarschijnlijk heeft uitgericht. Anders doe je wat fanatieke katholieken in het verleden deden bij filmvoorstellingen van The temptation of Christ: belemmeren dat de vertoningen konden plaatsvinden. Of wat joodse demonstranten in 1985 tegen het toneelstuk Het vuil, de stad en de dood van Rainer Werner Fassbinder deden in Rotterdam: de opvoering verhinderen omdat die antisemitisch zou geweest zijn. Zo ongeveer niemand had de tekst gelezen, ze namen de commotie uit het buitenland gewoon over.

Als iemand in opspraak is gekomen en er zijn voldoende elementen om aan te nemen dat het niet om roddels, geruchten of vermoedens gaat, zijn er redenen om die persoon tijdelijk geen podium meer te bieden. Dat is rechtmatig, tot de zaak is opgehelderd. Het is natuurlijk buitengewoon wrang dat die voorstelling in Charleroi wordt afgelast — waardoor al die dansers technisch werkloos worden en, wellicht, geen vergoeding zullen ontvangen —, terwijl men die opdracht nooit had mogen toekennen aan een artiest die door tientallen ex-medewerkers wordt beschuldigd van seksuele intimidatie. Akkoord, dan hadden die dansers nu misschien óók geen werk, maar dan hadden ze tenminste naar alternatieven kunnen zoeken. Nu zijn die er niet.

Je kan het verleden niet zomaar wissen, dat is veel te simpel. Daar zijn een paar redenen voor te bedenken. Eén, je maakt van de betrokken kunstenaar een dader voor de enen en een martelaar voor de anderen, en die polarisatie helpt niemand vooruit. Twéé, verboden vruchten trekken aan. Mein Kampf bleef een gegeerd object in de decennia dat het boek verboden was. (Ooit eens begonnen aan dat onding. Na een vijftigtal pagina’s gaf ik het op, de gezwollen taal stootte mij vanaf de eerste regels af.) Drie, je raakt niet alleen de persoon die geviseerd wordt, maar een veel ruimere entourage die dan collateral damage wordt. Een uitgeverij, een theater, een bioscoop, de onschuldige medewerkers van de dader.

***

Het slechtste wat woke mensen kunnen doen, is de geschiedenis proberen te deleten, want dan verwijder je de bron van wat het begin moet zijn van een maatschappelijk leerproces. Verbrand dus Kuifje in Afrika niet, maar gebruik de strip om uit te leggen hoe dat nu weer zat met Belgisch Congo, waar Hergé over de schreef gaat en hoe fout racisme is. Veel efficiënter dan een bonfire of the vanities, gevolgd door een rondje applaus, een Kumbaya-stonde en een collectief goed gevoel dat na een week weer is weggeëbd. Boeken kan je verbranden, ideeën niet. Laten we het openlijk over die ideeën hebben. Woke is, in mijn ogen, dat je Kuifje in Afrika en consoorten net wél laat verspreiden, maar dat je er duiding bij geeft. Of dat je een spandoek met ‘Sorry’ erop aan dat beeld van Fabre hangt, zoals enkele studenten deden. Humor is dodelijk voor onbeschaafde luitjes. Vooral dóen.

Dat we Cyriel Verschaeve niet langer eren via straatnamen, moeten we vooral consequent blijven toepassen. Die man heeft vele naïeve Vlamingen de dood ingestuurd om een verderfelijk regime te helpen, die hommages waren totaal misplaatst en een naambordje is uiteindelijk máár een naambordje. Massamoordenaars als Leopold II verdienen geen standbeeld, zelfs als je heel genuanceerd naar zijn regime kijkt (‘Hij heeft ook veel goede dingen gedaan’ moet je gewoon onmiddellijk counteren met ‘Ja, maar Congo…’). Moet je dat standbeeld dan vernietigen, wetende dat dit ook ontworpen is door een kunstenaar die daar zijn ziel in gelegd heeft? Of geef je daar een objectief en duidelijk leesbaar woordje uitleg bij, zodat voorbijgangers weten dat deze man schaamteloos de rijkdommen van een ver land tot de zijne heeft gemaakt en miljoenen Congolezen liet vermoorden of verminken zonder in te grijpen, en doe je dat ook consequent op school? Ik prefereer het tweede. We mogen Leopold II, Hitler, Stalin, Mao, Pol Pot en andere onverlaten niet gunnen dat ze vergeten worden. Onthouden moeten we ze, verdomme, in een educatieve estafette die pas vele eeuwen later mag worden opgegeven, wanneer er ongetwijfeld een handvol nieuwe potentaten zijn gepasseerd die de geschiedenis hebben bezwadderd, en dan nog moeten de genoemde heren in een aangepast rijtje blijven staan met nieuwe massamoordenaars. Als wie woke is dezelfde technieken toepast (boekverbrandingen) als de wreedaardigste dictaturen, dan zijn er twee mogelijke en even perverse gevolgen: één, de mensen die dat onder de noemer ‘woke’ doen, zijn dan toch niet zo woke als dat ze beweren, of twéé, nog veel erger, ook de nazi’s waren op hun manier en binnen hun context woke. Wil je daarmee geassocieerd worden?

***

Toen ik zestien was, ergens halfweg de jaren zeventig, ging ik voor het eerst naar het wassenbeeldenmuseum Madame Tussauds in Londen. Tussen de beelden van de wereldleiders van de twintigste eeuw stond er ook een van Hitler. Achter glas, om te vermijden dat het beschadigd zou worden. Wat ik miste, was een woordje uitleg. Ik had uiteraard al van Hitler gehoord, ook al werd daar thuis nooit over gepraat, door ouders en grootouders die de oorlog hadden meegemaakt.

Laat jongeren van vandaag vooral kennismaken met de erfenis van deze vreselijke figuur. Als je doet alsof hij er nooit geweest is, zal hij er op een bepaald moment ook niet meer zijn, voor de volgende generaties. En dat zou jammer zijn, want net omdát er dat vreselijke verleden is, kan je daaruit leren om het heden en de toekomst beter te maken. Dat zou pas woke zijn, en dan heb je meteen een bondgenoot in mij, want de strijd is hard. Tegenstanders zullen je ervan beschuldigen dat je overdrijft, ze zullen zeuren dat het recht op vrije meningsuiting wordt geschaad, ze zullen zichzelf tot het kamp van de slachtoffers rekenen, iets wat in een handomdraai lukt, want ze zijn met velen. Word dus niet zoals je tegenstanders, want dan ben je in feite een tegenstander van je eigen oprechte overtuigingen.

U zult het hebben opgemerkt: weinig politici in mijn lijst van bewonderenswaardige figuren. Abraham Lincoln stond er even in, maar uiteindelijk vond ik andere mensen interessanter, wetenschappers vooral. Toch bedankt voor het afschaffen van de slavernij, Abe! Franklin D. Roosevelt had ik eerst in de lijst opgenomen, tot ik mij bedacht en zijn echtgenote veel interessanter vond, met een invloed die blijvend is. In zeker opzicht was Martin Luther King, Jr., op 10, ook een politicus en er wordt weleens gefluisterd dat hij in 1968 voorbestemd was om kandidaat-vicepresident te zijn naast presidentskandidaat Robert Kennedy. King werd vermoord, en twee maanden later ook Kennedy. We zullen het nooit zeker weten.

Toch zult u hieronder in de top 3 een politicus terugvinden, zij het iemand die pas na z’n zeventigste in de politiek is gegaan en die dat eerbare beroep ook op een bijzonder eerbare manier heeft ingevuld. Tijd voor de ontknoping…

20. Rosa Parks

19. Ada Lovelace

18. Alan Turing

17. Rosalind Franklin

16. Leonardo da Vinci

15. Michael Faraday

14. Jonas Salk

13. James Watt

12. Florence Nightingale

11. Johannes Gutenberg

10. Martin Luther King, jr.

9. Charles Darwin

8. Albert Einstein

7. Nicolaas Copernicus

6. Eleanor Roosevelt

5. Louis Pasteur

4. Marie Skłodowska-Curie

3. NELSON MANDELA (1918-2013). De terroristische advocaat die vader des vaderlands werd. Vanaf 1944 raakte Mandela betrokken bij de strijd van het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika. Hij werd zelfs leider van de militaire tak, die actief rebelleerde tegen racisme en discriminatie, omdat geweldloos verzet niets had opgeleverd. In 1961 werd hij een eerste keer opgepakt voor hoogverraad, maar vrijgesproken. Het jaar nadien werd hij, na een tip van de CIA, opnieuw gearresteerd en in 1964 tot levenslang veroordeeld, een straf die uiteindelijk zesentwintig jaar zou duren. De eerste achttien jaar verbleef hij op Robbeneiland, in 1982 werd hij overgeplaatst naar Tokai, in 1988 naar Paarl, waar hij al van een vrijer regime genoot. In de gevangenis was Mandela de aanvoerder van protestacties, maar ging hij ook in dialoog met de cipiers. Hij begreep dat de Afrikaners angst hadden voor een genocide mochten de zwarten ooit aan de macht komen. Eind jaren 80 ontstonden intense gesprekken met de Zuid-Afrikaanse regeringsleiders. President Frederik de Klerk wist dat er, mede door internationale druk, geen alternatief was: op 11 februari 1990 kwam Mandela vrij. Vier jaar later werd de 75-jarige Mandela bij de eerste vrije verkiezingen in het land verkozen tot president. De apartheidsregels, die stilaan waren opgeheven in de jaren voordien, verdwenen nu helemaal. In plaats van de gevreesde genocide op de blanken uit te laten voeren, installeerde Mandela een Waarheids- en Verzoeningscommissie. Waarmee hij een van de krachtigste signalen van verzoeningsbereidheid ooit uitstuurde. Citaat: “Laten we het vreselijke verleden dat achter ons ligt, nooit vergeten, maar niet als een manier om ons op een negatieve wijze aan het verleden geketend te houden, maar eerder als een gelukkige herinnering aan hoever we zijn gekomen en hoeveel we hebben bereikt.” Een uitzonderlijke mens.

2. ISAAC NEWTON (1643-1727). Engelse natuurkundige, astronoom en alchemist die de differentiaalrekening en integraalrekening ontdekte in de wiskunde. Maar hij is en blijft natuurlijk vooral de man van de vallende appel. In 1687 omschreef hij in Philosophiae Naturalis Principia Mathematica de drie wetten van de zwaartekracht die hij had opgesteld. Newton werd daarmee de grondlegger van de klassieke mechanica. En dan waren er ook nog Opticks, een standaardwerk over optica, de bouw van de Newtontelescoop en een theorie over kleuren die gebaseerd was op het prisma. Alsof dat niet volstaat, bestudeerde hij daarnaast ook nog de geluidssnelheid. In 2005 werd aan de leden van de Britse Royal Society gevraagd wie ze de belangrijkste geleerde uit de wetenschapsgeschiedenis vonden: Newton was primus in die poll. Albert Einstein zou het daar trouwens grondig mee eens geweest zijn: die was alleen maar theoreticus, terwijl Newton ook volop experimenten deed. In 1696 werd Isaac Newton muntmeester in Londen. Alle Britse munten kregen groeven aan de zijkant, waardoor valsemunters ze onmogelijk perfect konden namaken. Het verhaal gaat dat Newton ooit een rijgnaald langs zijn eigen oogbal tot aan het bot van zijn oogkas stak, om na te gaan hoe het menselijk oog functioneert. En die appel? Er bestaan vier verschillende versies van het verhaal. De meest waarschijnlijke: tijdens de pestepidemie van 1666 moest Newton zijn studies in Cambridge onderbreken en ging hij terug naar Woolsthorpe-by-Colsterworth, zijn geboorteplek. Daar zag hij in de boomgaard van zijn moeder een appel uit een boom vallen. Hij bedacht daarop dat de zwaartekracht van de Aarde zover reikt, dat het de Maan in haar baan houdt, waarbij hij komaf maakte met de theorie van Aristoteles dat op Aarde en in de hemel andere natuurwetten gelden.

1. GALILEO GALILEI (1564-1642). Italiaanse natuurkundige, astronoom, wiskundige en filosoof, die hoogleraar was in Pisa en Padua. In 1609 maakte hij een verbeterde versie van de telescoop, een van oorsprong Nederlandse uitvinding. In deze periode deed hij ontdekkingen in de bewegingsleer, de sterrenkunde en de sterkteleer. In zijn lessen sprak hij over valversnelling, wat haaks stond op de ideeën van Aristoteles, die dacht dat de snelheid van de val los stond van massa. Galilei publiceerde zijn bevindingen eerst in de vorm van anagrammen, door de letters van een zin door elkaar te gooien. Het doel was tweeërlei: één, niet het risico lopen van niet ernstig genomen te worden mochten zijn bevindingen niet kloppen, en twee, het risico op ideeëndiefstal vermijden. Zijn eerste conflict met de Kerk kwam er toen hij ongetrouwd ging samenwonen en drie kinderen verwekte. Hij presenteerde zijn waarnemingen van de maan, de sterrenhemel, de Melkweg en de manen van Jupiter in Rome, waar het verzet tegen zijn bewijzen van een copernicaans, heliocentrisch wereldbeeld groeide. Volgens de Kerk was de Aarde het centrum van het heelal. In de daaropvolgende decennia werd de relatie alleen maar grimmiger, het leverde hem zelfs levenslang huisarrest op en het verbod om nog les te geven. Tot twee keer toe werd zijn werk onder de loep genomen door de Inquisitie, zonder verder gevolg. Nochtans bleef de godsvruchtige wetenschapper stellen dat wat hij ontdekt had, net onderstreepte hoe doordacht God alles geschapen had. Hij beklemtoonde dat in zijn boek Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo, tolemaico e copernicano. Pas in 1992 sprak paus Johannes Paulus II excuses uit: daardoor werd zijn naam gezuiverd. Galileo Galilei is de vader van de moderne astronomie: als eerste bewees hij onweerlegbaar de copernicaanse stelling dat de Zon het midden van ons zonnestelsel vormt. En hij legde de grondslag voor de experimentele natuurkunde. Maar bovenal: hij is het ultieme bewijs dat echte wetenschappers op zoek blijven gaan naar een aantoonbare waarheid, wars van bestaande theorieën, vooroordelen en negatieve beïnvloeding. Galileo Galilei, de oerwetenschapper.

Een positieve lijst, dus, om daarop terug te komen. Maar dan was de vraag “Vanaf wanneer realiseert iemand (universele) positieve zaken?” Dat was een moeilijke. Ik heb drie pijnlijke knopen doorgehakt: geen filosofen, geen -onomen, geen kunstenaars. Uw vraag “Hé, man, waarom niet?” probeer ik kort te beantwoorden. Filosofen hebben, in het beste geval, nuttige aanwijzingen gegeven, maar zelf weinig gerealiseerd. Dat is geen punt van kritiek: het is hun rol in het leven. Idem voor -onomen (economen, astronomen, enzovoort): in het beste geval nuttig, altijd langs de zijlijn. Met het weren van kunstenaars heb ik het zelf moeilijk, want ze zijn echt wel onmisbaar in ons leven en hebben doorgaans een positief effect op onze geest. Hier worstelde ik met de vragen: wie dan wel, en wie niet? En waarom, want ik wilde het ook een beetje objectiveren. Van Morrison heeft een zeer positieve invloed op mijn gemoedsgesteldheid, maar geldt dat ook op die van u en de rest van de mensheid? Beethoven verdient alle aandacht in ‘zijn’ jaar, maar deed hij meer dan de mensen van zijn tijd en van latere tijden ‘amuseren’ (ik druk het even moedwillig lapidair uit): op zich zeer relevant en belangrijk, natuurlijk, danke Ludwig von, hij heeft er de wereld niet mee veranderd, denk ik. Het is niet dankzij zijn Ode an die Freude dat de Europese Unie goed draait. Of slecht. Het getuigt alleen van goede smaak dat die hymne werd uitverkoren.

Een korte greep uit de namen die de lijst ook niet hebben gehaald: Mahatma Gandhi (naast het uitermate interessante concept van geweldloos verzet dat hij heeft bedacht, bleek hij een onverbeterlijke racist te zijn), Thomas Alva Edison (de meester-uitvinder met een recordaantal octrooien op zijn naam, maar vele ideeën heeft hij gewoon gejat, of hij was de snelste om er een octrooi voor aan te vragen), Maarten Luther (heeft de katholieke kerk wakker geschud en het protestantisme doen ontluiken, maar vond de mens ondergeschikt aan het goddelijke, de vrije wil erkende hij niet), Henry Ford (schonk ons de auto en de lopende band, die — los van de problemen die ze heden ten dage veroorzaken — finaal wel bijzonder nuttige uitvindingen zijn, maar bleek een overtuigde antisemiet), Christoffel Columbus (prima dat hij wat continenten ontdekte, minder prima dat daarvoor zoveel bloed moest worden vergoten)… En zo was er altijd wel iets. Moeilijke opdracht. En toch… we zullen doorgaan!

20. Rosa Parks

19. Ada Lovelace

18. Alan Turing

17. Rosalind Franklin

16. Leonardo da Vinci

15. Michael Faraday

14. Jonas Salk

13. James Watt

12. Florence Nightingale

11. Johannes Gutenberg

10. MARTIN LUTHER KING, JR. (1929-1968). Het lijkt alsof hij er altijd geweest is en dat hij al een man van middelbare leeftijd was toen hij in Memphis werd neergeschoten op 4 april 1968, en toch is dominee Martin Luther King, Jr. niet ouder geworden dan 39. Zijn geweldloze verzet tegen rassenscheiding in de Verenigde Staten leverde hem in 1964 de Nobelprijs voor de Vrede op. Dat was een jaar na de legendarische ‘I have a dream’-toespraak na de mars op Washington van 28 augustus 1963. Elke vorm van segregatie bestreed hij verbaal en door het organiseren van protestwandelingen. Nooit met geweld, ook al was een belangrijke minderheid van de zwarte bevolking racisme en discriminatie hartsgrondig beu en wilde die dat met alle mogelijke middelen bestrijden. King bleef vreedzaam: zijn retorisch talent en charismatische uitstraling bezorgden hem niet alleen bij de zwarte bevolking aanhangers. En hoewel de FBI van J. Edgar Hoover gretig elementen uit zijn persoonlijke dossier liet lekken — vooral over zijn liederlijke liefdesleven —, doet dat niets af aan zijn grote verdiensten. Alleen… het ‘Promised land’ is nog altijd niet in zicht, ondanks die ultieme toespraak op de vooravond van zijn gewelddadige dood. Zijn zonen en zijn weduwe namen daarna zijn taak binnen het Southern Christian Leadership Conference (SCLC) over.

9. CHARLES DARWIN (1809-1882). Engelse autodidact die opgroeide als gelovige wetenschapper, aanhanger van de natuurlijke theologie. Door persoonlijke waarnemingen tijdens zijn ontdekkingsreizen met de Beagle tussen 1831 en 1836 gooide hij dat religieuze juk af en gaf hij voorrang aan de wetenschap. Zijn conclusie: de evolutie van soorten wordt gedreven door natuurlijke selectie. De rest van zijn leven bleef hij wijden aan het verder uitdiepen van zijn allereerste vaststellingen. Dankzij Darwin wordt de mens als een diersoort beschouwd, en niet als een boven de natuur staande levensvorm. Zijn evolutietheorie ligt aan de basis van alle levenswetenschappen. On the Origin of Species is een van de belangrijkste boeken ooit verschenen. Alles wat we nu weten over mens en dier hebben we in principe aan Darwin te danken. Al is er natuurlijk kritiek, bijvoorbeeld over het feit dat hij de ontwikkeling van menselijke intelligentie en emotie uitsluitend bleef verklaren door natuurlijke selectie. Survival of the fittest, een term die filosoof Herbert Spencer lanceerde, ook wel gekend als ‘sociaal darwinisme’, blijft een niet zo prettige restant van Darwins onderzoek.

8. ALBERT EINSTEIN (1879-1955). In De slimste mens ter wereld zou hij wellicht niet goed scoren vanwege die opeenstapeling van nutteloze weetjes, maar mogelijk wás hij gewoon ‘de slimste mens ter wereld’. De Duits-Zwitsers-Amerikaanse theoreticus is een van de belangrijkste natuurkundigen uit de geschiedenis. En natuurlijk wordt hij vooral vereenzelvigd met de speciale en de algemene relativiteitstheorie uit respectievelijk 1905 en 1915, en, tot zijn eigen spijt, ook wel met de ontwikkeling van de atoombom. Hij publiceerde meer dan 300 wetenschappelijke werken, al mag de verdienste van zijn eerste echtgenote, de Servische natuurkundige Mileva Marić, niet onderschat worden. Toen het huwelijk nog goed liep, toetste hij al zijn ideeën bij haar af. Dat leverde niet zelden nieuwe of aangepaste inzichten op. In 1921 ontving hij de Nobelprijs voor Natuurkunde, maar toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, werd hij door het regime en nazigezinde collega’s weggepest: hij vluchtte naar de Verenigde Staten. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij een pleitbezorger tegen de kernwapenwedloop. In 1952 werd hem aangeboden om president van Israël te worden: hij weigerde. Zo slim was hij toch wel.

7. NICOLAAS COPERNICUS (1473-1543). Pruisische wiskundige en astronoom die een heliocentrisch model van het universum formuleerde met de Zon in het centrum. Eerder werd altijd gedacht dat de Aarde centraal stond. Z’n net voor zijn dood verschenen boek De revolutionibus orbium coelestium wordt bestempeld als een belangrijk moment in de wetenschapsgeschiedenis, samengebald in de term ‘Copernicaanse revolutie’. De katholieke kerk was minder enthousiast: die noemde de theorie van Copernicus ‘wiskundige fictie’. Ook theologen als Maarten Luther keerden zich tegen hem, omdat zijn argumenten niet door de Kerk aanvaard werden. Eerder al had Copernicus in 1517 een kwantiteitstheorie bedacht, die ook in de moderne monetaire economie van tel blijft: de theorie dat de geldhoeveelheid een bepalende invloed heeft op het prijspeil. Gun dus deze Copernicus best maar zijn plaats onder de zon.

6. ELEANOR ROOSEVELT (1884-1962). Neen, u hoeft niet uit te halen omdat ik de naam van haar echtgenoot gebruik. Ze was zelf van geboorte een Roosevelt, nicht trouwens van die andere president Roosevelt, Theodore. Huwde met Franklin Delano Roosevelt, die in 1921 getroffen wed door polio. Tussen 1933 en 1945 — presidenten mochten toen nog meer dan twee ambtstermijnen in het Witte Huis verblijven — was ze meer dan gewoon een First Lady. Ze sprak zich nadrukkelijk uit voor de mensenrechten en lag mee aan de basis van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de basisrechten voor Amerikanen. Richtte mee het Freedom House op, een stichting ter bevordering van de democratie en het onderzoek ernaar. Mede dankzij haar lobbywerk in het Congress kregen Afro-Amerikanen en vrouwen hogere lonen. Bleef tot aan haar dood een belangrijke rol spelen in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. In alle opzichten een First Lady. (En haar man, een democraat, was uiteraard met zijn ‘New Deal’ zeer belangrijk voor de economische wederopstanding van de Verenigde Staten na de krach van 1929. Hij werd drie keer herkozen.)

5. LOUIS PASTEUR (1822-1895). Franse scheikundige en bioloog, die bekend is geworden vanwege de naar hem vernoemde pasteurisatietechniek en de ontdekking van een vaccin tegen hondsdolheid, in 1885. Zijn theorie dat microben ziekteverwekkers zijn, is een van de belangrijkste ontdekkingen in de medische wereld. Op basis van die vaststelling ontwikkelde hij vaccins. Ook het steriliseren van medische instrumenten en wondverbanden werd door hem geïntroduceerd. Maar zijn grootste verdienste is ongetwijfeld dat hij ontdekte dat schadelijke microben in bederfbare voedselproducten kunnen vernietigd worden door ze korte tijd te verhitten: een techniek die we nog altijd kennen als ‘pasteuriseren’. We kunnen dus maar best ‘Merci’ zeggen tegen monsieur Pasteur dat we elke dag kunnen eten zonder al te grote gezondheidsrisico’s te nemen.

4. MARIE SKŁODOWSKA-CURIE (1867-1934). Pools-Franse schei- en natuurkundige die vanzelfsprekend altijd in één naam wordt genoemd met haar echtgenoot, Pierre Curie (1859-1906). ‘Madame Curie’ was echter in de eerste plaats een zelfstandige vrouw, geboren in Warschau als Maria Salomea Skłodowska, die op haar vijftiende cum laude de middelbare school afwerkte en vanwege de ‘russificatie’ van Polen als vrouw niet naar de universiteit mocht. Ze werkte als lerares en gouvernante zodat haar zus Bronia in Parijs medicijnen kon studeren. Zelf vertrok ze in 1891 naar Parijs, waar ze aan de Sorbonne scheikunde, natuurkunde en wiskunde studeerde. Ze mocht onderzoek doen naar de magnetische eigenschappen van gehard staal en kwam zo Pierre Curie tegen, met wie ze in 1895 trouwde. Zelf leverde ze in 1903 een proefschrift af over radioactiviteit. Datzelfde jaar ontving het echtpaar de Nobelprijs voor Natuurkunde “voor hun onderzoek naar de stralingsfenomenen”. Na de dood van haar man, in 1906, zette Marie haar en hun werk verder, wat haar vijf jaar later een Nobelprijs Scheikunde opleverde “voor haar ontdekking van radium en polonium en voor haar studie naar de aard en samenstelling van deze opmerkelijke elementen”, als een van de vier personen, en de enige vrouw, die twee Nobelprijzen heeft gewonnen. Als vrijzinnige werd ze echter niet aanvaard in de conservatieve Académie des Sciences. Vrouwvriendelijk zijn de wetenschappen nooit geweest.

Morgen: 3 tot en met 1.

De laatste top 20 op mijn blog deze zomer (ja, ik ben het ook een beetje beu, veel werk, weinig respons), maar zoals Ramses Shaffy al placht te zeggen: ‘We zullen doorgaan’. “Met de stootkracht, van de milde kracht.” ‘Tot het gaatje’, voegde André van Duin daar schertsend aan toe, de deugniet.

Voor de laatste categorie neem ik even afstand van de muziekwereld, na al die zangeressen, zangers, bands en albums. Het was even zoeken naar het juiste evenwicht, want ik ga het hebben over historische figuren, maar ik wilde het vooral positief houden. Dus viel het adjectief ‘belangrijkste’ al weg. Dan moet je immers een zekere Adolf Hitler in je lijst opnemen. Vreselijkste snor uit de geschiedenis, maar wel bepalend voor de 20ste eeuw en eigenlijk nog altijd: zonder die vreselijke Hitler zouden we nu paradoxaal genoeg misschien niet in vrede leven. Of zouden we niet telkens waarschuwen voor ‘de jaren 30’ als (extreem)rechtse luitjes rare dingen roepen of doen. Determinerend was de Führer dus alleszins, helaas.

Ik wil niet pronken met een lijstje waarin massamoordenaars prijken. De poll die de gewaardeerde twitteraar — ik weiger ’tweep’ in de mond te nemen! — Jeroen Verhelst de derde week van juni organiseerde, waaruit hij de #historische100 afleidde, gaf als nummer 1 Napoleon Bonaparte. Hij kreeg van 45 deelnemers een stem die hem een of meerdere punten opleverde, wat zijn eindtotaal op 95 bracht, precies twintig punten meer dan de tweede. Natuurlijk is Napoleon belangrijk en positief geweest voor recht, meeteenheden, burgerlijke stand en dergelijke, maar het was ook een krijgsheer die over lijken ging. Op twee stond overigens Jezus van Nazareth, een man waaraan mirakels worden toegeschreven, waarin ik niet geloof. Al zal hij best wel aardige dingen gedaan hebben. Op drie Karl Marx, de übermarxist, want bedenker ervan. Maar zijn op zich waardevolle ideeën leidden tot communistische regimes en moeten we daar achteraf wel zo blij mee zijn? Idem dito voor enkele andere namen uit die top 20: Julius Caesar (op 7), Karel de Grote (11), Alexander de Grote (geen familie, 14), Dzjengis Khan (15) en Otto von Bismarck (19). (Hitler stond, voeg ik er nog even aan toe, op 21, wat eigenlijk te laag is als je het over historische betekenis van figuren hebt.) Nogmaals, interessante lijst, maar niet wat ik betracht.

Enfin, ik zoek het eerder in de richting van ‘Helden’, maar dat is dan weer zo’n kwalificatie die te pas en te onpas wordt gebruikt. Een brandweerman die zijn eigen leven riskeert om een kind uit een brandend huis te redden is voor mij een veel grotere held dan een politicus die iets bruikbaars bedenkt, maar voor de uitvoering op anderen rekent. Schrappen: helden.

Zo kom ik uiteindelijk uit bij ‘bewonderenswaardige figuren’, op zich ook al een ietwat ongelukkige en geforceerde omschrijving. Waarmee ik bedoel: mensen die iets hebben gedaan dat goed is geweest voor de rest van de mensheid en die daarom — ondanks soms persoonlijke tekortkomingen en mislukkingen — onze bewondering verdienen. Een positieve lijst met weerhaken, quoi. Welkom bij #DeBewonderenswaardige20

20. ROSA PARKS (1913-2005). Weigerde op 1 december 1955 in Montgomery, Alabama, haar zitplaats in het voor zwarten gereserveerde deel achterin de bus aan een witte passagier af te staan, nadat het ‘exclusief voor blanken’-gedeelte vol zat. Ze kreeg een boete van 10 dollar, weigerde te betalen en werd vervolgd voor ‘verstoring van de openbare orde’. Daarop startte Martin Luther King, Jr. een geweldloze boycot van de bussen in Montgomery: het busbedrijf ging bijna failliet en schafte de segregatie in haar voertuigen dan maar af. Rosa Parks kreeg vervolgens gelijk bij het Supreme Court. Ondertussen was ze wel ontslagen en werd ze met de dood bedreigd. Rosa Parks bewees dat moed en burgerlijke ongehoorzaamheid een aanzet kunnen zijn tot noodzakelijke veranderingen, al heeft de burgerrechtenactiviste niet kunnen verhelpen dat racisme onlosmakelijk verbonden blijft met de Verenigde Staten. Zie de actualiteit.

19. ADA LOVELACE (1815-1852). Britse wiskundige die een ‘analytische machine’ beschreef, die zou uitmonden in de eerste elektronische rekenmachine van haar tijdgenoot Charles Babbage (1791-1871). Wordt beschouwd als de ontwerpster van het eerste computerprogramma. Zag ook in dat computers — uiteraard zonder die naam te gebruiken — op termijn in staat zouden zijn om ingewikkelde berekeningen te maken, te moeilijk voor het menselijke brein. Samen met Babbage publiceerde ze hierover in 1843 een baanbrekend artikel. Ze voorzag dat een analytische machine in staat moest zijn om muziek te componeren, afbeeldingen te maken en wetenschap te bedrijven. Dank u, Ada!

18. ALAN TURING (1912-1954). Wiskundige en informaticus, die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het grootste geheim actief was bij de Government Code and Cipher School in Bletchley Park, waar men probeerde gecodeerde berichten van de Duitse vijand te ontcijferen om de geallieerden een stap voor te kunnen geven. Samen met drie Poolse mathematici ontwikkelde hij een decoderingsapparaat dat de codes van het Duitse Enigma-apparaat kon ‘vertalen’, wat een van de belangrijkste ondersteunende elementen voor de overwinning van de alliantie werd. Turing werd geëerd voor zijn oorlogsinspanningen, maar toen bleek dat hij homoseksueel was, werd hij ontslagen. In 1952 werd hij gearresteerd voor ‘homoseksuele handelingen’, die tot 1967 verboden zouden blijven in Groot-Brittannië. Hij kreeg de keuze: chemische castratie of gevangenisstraf. Hij koos het eerste. Twee jaar later pleegde hij zelfmoord, al wordt er ook gespeculeerd dat hij vermoord zou zijn door de Britse geheime dienst. Pas in 2009 bood de Britse regering excuses aan, nog eens vier jaar later verleende de koningin Alan Turing gratie. Een zo belangrijke man die zo schandalig behandeld werd en niet eens tweeënveertig is geworden: zonde.

17. ROSALIND FRANKLIN (1920-1958). Britse chemica die met behulp van moleculaire röntgendiffractie mee aan de basis lag van het ontrafelen van de structuur van DNA. Al snel zorgde haar ontdekking voor een dispuut met Maurice Wilkins, haar collega aan het Londense King’s College. Franklin vertrouwde Wilkins niet en bleef haar bevindingen daarop geheimhouden. Hoewel haar onderzoek aantoonde dat DNA een helix-structuur vertoonde, bleef ze dat hardnekkig ontkennen. Wilkins bezorgde de röntgendiffractiefoto’s aan zijn Cambridge-collega James Watson, die hieruit concludeerde dat de structuur van DNA er als een dubbele helix moest uitzien. Samen met Francis Crick schreef Watson hierover een artikel in Nature, merkwaardig genoeg in hetzelfde nummer als waarin Rosalind Franklin die conclusies ondersteunde. Of ze de structuur zelf zou gevonden hebben, blijft voer voor discussie. Feit is dat haar hogekwaliteitsfoto’s onmisbaar waren in het onderzoek. Na de DNA-publicaties vertrok Rosalind Franklin uit King’s College op voorwaarde dat ze zich niet meer met DNA zou bezighouden en legde ze zich van dan af toe op virussen. In 1956 werd eierstokkanker bij haar ontdekt, ziekte waaraan ze twee jaar later, op haar 37ste, zou overlijden. In 1962, vier jaar na haar dood, ontvingen Watson, Crick en Wilkins de Nobelprijs voor de ontdekking van de DNA-structuur. Aangezien die prijs nooit postuum werd toegekend, was die eer niet meer weggelegd voor Rosalind Franklin.

16. LEONARDO DA VINCI (1452-1519). De homo universalis, al is zijn bijdrage tot de wetenschappen uiteindelijk beperkter dan de mythe ervan gemaakt heeft. Geboren in het Toscaanse dorpje Anchiano, op een paar kilometer van Vinci, ontpopte Leonardo zich in de 67 jaar die hem gegund waren als architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuur- en scheikundige, schrijver, beeldhouwer en schilder. Denk aan de Mona Lisa, Het laatste avondmaal of de Vitruviusman. Wetenschappers beweren dat hij in de eerste plaats een kunstenaar was, kunstenaars dat hij vooral een wetenschapper was. Maar misschien ligt daar net zijn grootste verdienste: hij bracht wetenschap en kunst samen. Voornaamste punt van kritiek is dan wel dat hij heel veel aantekeningen maakte en aan ontelbare experimenten begon, maar ze zelden afwerkte. Maar het is wel zo dat heel wat namen die hier nog zullen passeren van zijn werk hebben geprofiteerd. Laten we het zijn code noemen.

15. MICHAEL FARADAY (1791-1867). Britse natuur- en scheikundige, die als persoonlijke assistent van de scheikundige Humphry Davy kennismaakte met wetenschap op hoog niveau. Mocht zijn baas vergezellen op diens reizen op het Europese continent, waar hij onder anderen Alessandro Volta, André-Marie Ampère en Nicolas-Louis Vauquelin ontmoette. Dankzij zijn werk rond elektromagnetisme werd hij tot directeur van de Royal Institution benoemd. Hij kwam tot de vaststelling dat magnetisme elektriciteit kon opwekken. Door zijn onderzoek naar de capaciteit van condensatoren, werd de eenheid daarvan, farad, naar hem vernoemd. In de jaren 1840 ontdekte hij dat bij loodglas magnetisme de polarisatie van licht beïnvloedt: het Faraday-effect. En in een constructie van elektrisch geleidend materiaal die statische elektrische velden buitenhield, de ‘Kooi van Faraday’, experimenteerde hij verder. Daardoor is hij belangrijker dan zijn buitenlandse voorgangers Volta (ontdekker van de elektrische batterij), Ampère (ontdekker van elektromagnetisme) en Vauquelin (ontdekker van beryllium).

14. JONAS SALK (1914-1995). Amerikaanse medicus die een vaccin ontdekte tegen het in de jaren 50 nog zeer dodelijke poliomyelitisvirus. Het werd naar hem vernoemd en was een onmisbare eerste stap in de uitroeiing van de ziekte polio, ook wel kinderverlamming genoemd. In Nederland dateert de laatste polio-epidemie van 1956: toen werden nog bijna 2000 kinderen erdoor getroffen. In België werd vaccinatie in 1958 aanbevolen en negen jaar later wettelijk verplicht. Sinds 1970 zijn er geen poliopatiënten meer gesignaleerd bij ons. In 1988 waren er wereldwijd nog 350.000 gevallen, tegenwoordig zijn dat er slechts enkele honderden. Jonas Salk vroeg geen patent aan, omdat hij vond dat het vaccin aan het volk moest gegeven worden. Altruïsme bestaat.

13. JAMES WATT (1736-1819). Schotse ingenieur die de moderne stoommachine heeft uitgevonden. Maar ook het eerste kopieerapparaat, een patent dat hij in 1781 verwierf. Rond 1763 repareerde Watt een stoommachine die gebouwd was door Thomas Newcomen, een Britse uitvinder, en bedacht hij hoe hij die kon verbeteren. Met een aparte condensor dreef hij de efficiëntie op met 8 procent. Door stoomdruk te gebruiken, in plaats van atmosferische druk, kwam er nog eens 19 procent bij. In 1769 kreeg hij een patent voor ‘zijn’ stoommachine. Daarna kreeg James Watt de vraag om zijn stoommachine te bouwen, waarmee hij de aanzet gaf tot de industriële revolutie. Vanaf nu kon energie ook worden opgewekt door een machine, niet alleen door mensen of dieren. Watt introduceerde paardenkracht als eenheid van vermogen. Roep dus niet ‘Watt?’ omdat ik hem op dertien zet.

12. FLORENCE NIGHTINGALE (1820-1910). Britse verpleegkundige die alles in de schoot geworpen leek te krijgen om in de betere kringen te kunnen leven, maar die als tiener ‘de stem van God’ hoorde en zich het lot van armen, zieken en gewonden begon aan te trekken. Omdat vrouwen geacht werden aan de haard te blijven, schreef ze als reactie een feministische klassieker, Cassandra. De rest van de tijd introduceerde ze verpleging als vak en werd ze zo de grondlegger van de moderne verpleegkunde. Ze reorganiseerde ook een klein Londens ziekenhuis. Tijdens de Krimoorlog (1853-1856) bood ze haar diensten achter het front aan om zieke en gewonde Britse soldaten te verzorgen. ’s Nachts deed ze haar ronde met een lantaarn, wat haar de bijnaam ‘The lady with the lamp’ opleverde. Ze overtuigde de legerleiding ervan dat soldaten minder stierven aan het front dan door een gebrekkige ziekenzorg en dat daar dus in geïnvesteerd moest worden. Haar visie dat gezondheid niet de afwezigheid van ziekte is, maar een situatie waarin je jezelf volledig kan ontplooien, werd later opgenomen in de statuten van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Ook toen ze zelf ziek werd, bleef ze een team van wetenschappers aansturen en opkomen voor arme en onderdrukte mensen. In 1907 ontving ze als eerste vrouw ooit de Order of Merit. Hulde dus aan Florence Nightingale, maar ook aan de zwarte, Jamaicaanse verpleegster Mary Seacole (1805-1881), die eveneens aan ziekenzorg deed tijdens de Krimoorlog en ‘de zwarte Nightingale’ werd genoemd. Zij is veel minder bekend.

11. JOHANNES GUTENBERG (ca. 1400-1468). Duitse edelsmid, uitvinder van de boekdrukkunst in Europa. Voor alle duidelijkheid: niet de uitvinder van de drukkunst. Blokdrukken bestond al eerder, waarbij een volledige bladzijde uit één blok werd vervaardigd. Dat maakte het quasi onmogelijk om te corrigeren, omdat men telkens het volledige blok moest aanpassen. Gutenberg maakte voor het eerst gebruik van losse letters, wat correctie en redactie makkelijker en goedkoper maakte. Om het juiste resultaat te bereiken, had hij vele jaren moeten experimenteren. Letters in lood, een goedkope grondstof, bleken namelijk slecht uit te vloeien. Daarom werd er een percentage tin aan toegevoegd, plus bismut en antimoon, om het metaal minder te laten krimpen bij afkoeling. Een van de eerste resultaten was een kalender met astronomische voorspellingen voor het jaar 1448. Vervolgens vroeg de Kerk hem om aflaten te drukken. Tussen 1450 en 1455 vervaardigde hij de 42-regelige en 643 bladen dikke Gutenbergbijbel.

Morgen: 10 tot en met 4.