Maandans

Waar was
u op vrijdag 22 november 1963? Elke Amerikaan ouder dan vijfenvijftig zal die vraag
onmiddellijk kunnen beantwoorden. Die datum staat voorgoed in het collectieve
geheugen van de Verenigde Staten geplant. Het was de dag dat de wereld werd
opgeschrikt door een brutale moordaanslag. Het was de dag die ook vandaag nog
leidt tot hevige discussies en polemieken. Het was de dag dat JFK vermoord
werd. (Dit artikel verscheen op zaterdag
21 november 1998 in De Financieel-Economische Tijd.)

Dallas, 22 november 1963.
De klok boven de Texas School Book Depository geeft 12.30u. aan. Een karavaan
luxewagens draait Elm Street op. Ze zijn op weg naar de Trade Mart. Eén van hen
zal er een toespraak houden. Zijn naam is John Fitzgerald Kennedy, hij is sinds
drie jaar de 35ste president van de Verenigde Staten. Naast hem in de
presidentiële limousine zit zijn echtgenote, Jackie, in een opvallende roze
outfit. Voor hen zit het echtpaar Connally: John Connally is de gouverneur van
de staat Texas, een staat die de president niet echt goed gezind is. In het
diepe zuiden wordt de liberaal denkende en rooms-katholiek opgevoede Kennedy
geminacht. Diezelfde ochtend verschijnt in de Dallas Morning News, de
spreekbuis van conservatief Dallas, een ‘Wanted’-advertentie, waarin het beleid
van de president wordt aangeklaagd. Op de voorpagina van diezelfde krant staat
het parcours dat JFK zal afleggen: via Main Street naar de Trade Mart.

Vreemd genoeg is dat niet
het parcours dat de karavaan volgt. Die draait namelijk af in Houston Street om
vervolgens een bocht van zo’n 120 graden te maken in Elm Street: Dealey Plaza
heet die plek. De limousine rijdt op dat ogenblik niet harder dan vijftien kilometer
per uur. JFK is een makkelijk, nauwelijks bewegend doelwit geworden. Er
weerklinken schoten. De verwarring is groot. In de limousine zijn zowel de
president als de gouverneur in de armen van hun vrouwen gevallen. Jackie
Kennedy klimt hysterisch op de kofferruimte. Achteraf blijkt dat ze een kwab
hersenen van haar man in de hand houdt. Een veiligheidsagent probeert zich aan
de plots versnellende wagen vast te klampen. De chauffeur is op weg naar
Parkland Hospital.

12.40u. arriveert JFK in
het ziekenhuis. Elke andere patiënt zou allang opgegeven zijn, maar omdat hij
nu eenmaal de president is, probeert een medisch team in Trauma Room 1 het
onmogelijke te verwezenlijken. Maar een kwartiertje later geven ze het op. JFK
is dood. Om toe te laten dat een priester hem ‘bij leven’ de laatste
sacramenten toedient, wordt het officiële tijdstip van zijn dood bepaald op
13.00u. Nog eens tien minuten later tekent een dokter de officiële
overlijdensakte.

Een wet in de staat Texas
bepaalt dat het lijk van iemand die vermoord werd, een autopsie moet ondergaan.
Zover komt het echter niet. De begeleidende dokter van de president, een
admiraal, en agressieve veiligheidsagenten verplichten de lokale dokters manu
militari om het lijk aan hen toe te vertrouwen; zij willen zelf de autopsie
doen in Bethesda, Maryland. Zo geschiedt het ook. De kist met de president
wordt naar Air Force One, het presidentiële vliegtuig, gevoerd op Love Field,
de luchthaven van Dallas, waar om precies 14.38u., nauwelijks twee uur na de
schietpartij, vice-president Lyndon Baines Johnson de eed aflegt als 36ste
president van de Verenigde Staten.

‘Patsy’

Om 13.50u. valt de politie
binnen in het Texas Theatre, een bioscoop in de Oak Cliff Section van Dallas.
Ze arresteert ene Lee Harvey Oswald op verdenking van de moord op agent J.D.
Tippit. Tippit werd omgebracht rond kwart over één, drie kwartier na de moord
op president Kennedy.

Ruim vijf uur later wordt
Oswald ook officieel in staat van beschuldiging gesteld voor de moord op
Tippit. Er is nog altijd geen sprake van JFK. Op een persconferentie rond
twintig over elf reageert Oswald verbaasd wanneer journalisten hem vragen of
hij de president heeft vermoord. ‘I’m a patsy’, roept hij, ‘ik ben een
zondebok’. De openbare aanklager zegt dat Oswald een Castro-sympathisant is,
die heel actief is in het Free Cuba Committee. ‘Klopt niet,’ roept iemand
achteraan in het perszaaltje. ‘Het gaat om het Fair Play for Cuba Committee’.
Die iemand is nachtclubeigenaar Jack Ruby. Twee uur later zal Oswald reporters
nog altijd toeroepen dat hij officieel van niks weet.

De politie van Dallas,
onder leiding van commissaris Fritz, ondervraagt Lee Harvey Oswald langdurig.
Die weet intussen dat hij inderdaad als moordenaar van JFK wordt beschouwd. Op
zondag 24 november moet hij worden overgebracht van het politiehoofdkwartier
naar de gevangenis. Het tijdstip wordt telkens opnieuw uitgesteld. Een anonieme
tipgever verwittigt de politie dat Oswald zal worden vermoord. De politie legt
die informatie naast zich neer. Ook de vraag om Oswald uit
veiligheidsoverwegingen niet via de garage, maar via een andere uitweg naar
buiten te brengen, wordt genegeerd. De pers moet er getuige van zijn dat Oswald
niet mishandeld werd, klinkt het. Om 11.17u. dagen Oswald en zijn bewakers op
in de garage, die vol politie-agenten staat. Toch slaagt iemand erin tot vlak
voor Oswald te springen en hem neer te knallen. Die iemand is opnieuw Jack
Ruby. Oswald wordt naar het Parkland Hospital gevoerd, waar de dokters
besluiten hem te opereren in Trauma Room 2 (ze vinden het ongepast de vermeende
moordenaar van de president te opereren in dezelfde kamer waar JFK werd
geopereerd). Rond kwart voor twaalf wordt zijn dood vastgesteld, Oswald heeft
JFK geen volle twee dagen overleefd.

Ruby beweert dat hij
Oswald heeft doodgeschoten om de presidentsweduwe een pijnlijk assisenproces te
besparen. Meer zegt hij niet, jarenlang, ook niet wanneer hij ter dood wordt
veroordeeld. Ruby tekent beroep aan tegen de uitspraak. Met succes, het Hof van
Beroep van Texas vindt in oktober 1966 dat hij, wegens de hoog oplaaiende
emoties in Dallas, geen eerlijk proces heeft gekregen. Maar het proces komt er
niet. Ruby sterft op 3 januari 1967 aan de gevolgen van kanker. Net voordien
heeft hij laten verstaan dat ‘men’ hem kankercellen heeft ingespoten en dat er
sprake is van een samenzwering tegen Kennedy.

Onderzoekscommissies

Binnen de week na de moord
op JFK beslist de nieuwe president, Lyndon B. Johnson, dat er een onderzoek
moet komen. Via uitvoeringsbesluit 11130 wordt een onderzoekscommissie
opgericht, bestaande uit zeven door Johnson aangeduide leden: vijf
republikeinen en twee, zuiderse, democraten. Bekende namen:
volksvertegenwoordiger Gerald Ford (de latere vice-president onder Nixon en
president na het Watergateschandaal), gewezen CIA-baas Allen Dulles (die twee
jaar voordien nog ontslagen was door Kennedy) en Earl Warren, Chief Justice
(opperrechter), de hoogste magistraat van het land en voorzitter van de
commissie die naar hem genoemd zal worden.

De Warrencommissie wordt
meteen onder tijdsdruk gezet. President Johnson wil dat de zeven in juni 1964,
ruim vier maanden voor de presidentsverkiezingen van dat jaar, met hun rapport
voor de dag komen. Uiteindelijk zal het eind september worden, toch nog juist
op tijd om de president positieve punten te bezorgen met het oog op de
verkiezingen (die hij zal winnen).

De conclusie van de
Warrencommissie is dat er geen sprake is van een samenzwering. Kennedy werd
vermoord door Oswald. Punt uit. Dat de vele getuigenissen zich ofwel tegenspreken,
ofwel tot een andere conclusie nopen, deert Warren & co niet. Volgens de
commissie heeft Oswald drie schoten afgevuurd. Het eerste mist doel, het derde
raakt de president in het hoofd en is fataal. Het merkwaardigst is het tweede
schot. Omdat er bij president Kennedy nog twee andere wonden werden
vastgesteld, onder het schouderblad en in de keel, en gouverneur Connally op
vijf plaatsen schotwonden vertoonde, ontwikkelt de commissie de theorie dat één
kogel die zeven wonden heeft veroorzaakt. Ze gewaagt van de ‘magic
bullet’-theorie. Die fameuze kogel wordt achteraf bijna onbeschadigd
teruggevonden op een draagberrie in het Parkland Hospital.

Het Warren-rapport lekt
langs alle kanten, maar geniet aanvankelijk het voordeel van de twijfel, ook al
omdat de pers de geloofwaardigheid van de zeven gerespecteerde commissieleden
weigert in vraag te stellen. Tot een handvol critici opstaat en zijn
bevindingen op papier zet. Terzelfdertijd begint een onderzoeksrechter in New
Orleans, Jim Garrison, een onderzoek naar de mogelijke betrokkenheid van enkele
inwoners van die stad bij de moord in Dallas. Garrison vervolgt Clay Shaw, de
voorzitter van de International Trade Mart van New Orleans, op beschuldiging
van samenzwering. Garrison ontdekt een link tussen Shaw en de ‘huurling’ David
Ferrie, die nauw betrokken is bij de anti-Castro-acties van een stel Cubaanse
ballingen. Shaw en Ferrie kennen elkaar vanuit het homomilieu, concludeert
Garrison nog. En: zowel Ferrie als Shaw kenden ook Lee Harvey Oswald. Ferrie
overlijdt echter in verdachte omstandigheden, nog vóór het proces van start
gaat. Garrison zet toch door en brengt Shaw voor de rechter. Hij verliest het
proces bij gebrek aan bewijzen, maar vestigt de aandacht van het Amerikaanse
publiek wel op de mogelijkheid van een complot.

In 1968 verliezen Martin
Luther King en Robert Kennedy, jongere broer van de vermoorde president,
eveneens het leven bij een aanslag. Ook nu duiken complottheorieën op. Die zijn
zo hardnekkig dat het Amerikaanse Congres uiteindelijk in september 1976 een
voorstel van volksvertegenwoordiger Downing goedkeurt ter oprichting van een
nieuwe onderzoekscommissie. Dat wordt de House Select Committee on the
Assassinations. De commissie kent een moeilijke start: binnen het jaar trekt
voorzitter Downing zich terug, wordt de commissie opgedoekt en heropgestart, en
stappen twee directeuren en twee voorzitters op.

Het eindrapport van 17
juli 1979 vermeldt: ‘De commissie gelooft, op basis van de beschikbare
bewijzen, dat president John F. Kennedy vermoedelijk vermoord werd als gevolg
van een samenzwering. De commissie is niet in staat de andere schutter of de
draagwijdte van de samenzwering te identificeren.’ Het gevolg is dat er geen
echt nieuw onderzoek komt.

Na de film JFK van regisseur Oliver Stone, die eind
1991 in circulatie komt, ontstaat er opnieuw heisa. Stone heeft zijn scenario
gebaseerd op de boeken On The Trail Of
The Assassins van onderzoeksrechter Jim Garrison en Crossfire: The Plot That Killed President Kennedy van Jim Marrs, en
laat zich adviseren door een gewezen Pentagon-vertrouweling, kolonel Leroy F.
Prouty, die zich liever L. Fletcher Prouty laat noemen. Die drie bronnen hebben
elk een uiteenlopende visie op de samenzwering, maar van één ding zijn ze
zeker: het wás een samenzwering. De film lokt verdeeldheid uit. Onder impuls
van verontwaardigde burgers en politici richt president Clinton eind 1993, twee
jaar na de release van JFK, de
National Assassinations Records Review Board op, die alle beschikbare
documenten (opnieuw) moet doornemen. Het rapport wordt eerstdaags verwacht. De
vraag is of dit nieuwe, officiële orgaan tot andere conclusies zal (durven)
komen dan de Warrencommissie en de House Select Committee on the
Assassinations.

‘Magic bullet’

De bewijskracht van het
Warren-rapport berust uitsluitend op de fel bekritiseerde ‘magic
bullet’-theorie. Er zijn niet meer dan drie kogels afgevuurd in een tijdspanne
van minder dan acht seconden, luidt de these. Wapenexperten hebben uitgedokterd
dat het vermeende moordwapen, een 6.5 Mannlicher-Carcano die Oswald via
postorder bestelde, maximaal drie schoten kan afvuren in iets minder dan zes
seconden. Voorwaarde is dan wel dat de schutter ervaren is en dat hij in staat
is heel snel te mikken, aangezien de presidentiële limousine, hoe traag die ook
reed, in beweging bleef. Zijn laatste testen wezen echter uit dat Oswald een
matig schutter was (al zouden eerdere legertesten, eind jaren vijftig, dan weer
hebben aangetoond dat Oswald een scherpschutter was).

Dat het eerste schot geen
doel trof, had volgens de commissie te maken met takken die het zicht vanuit
het raam op de zesde verdieping van het Texas School Book Depository (van waar
Oswald zou geschoten hebben) belemmerden en die de kogel wellicht deden
afwijken. De kogel ketste af op het wegdek en fragmenten ervan (of van dat
wegdek) verwondden James Teague, die tientallen meter verderop de presidentiële
karavaan wilde begroeten.

De tweede kogel, de
zogeheten ‘magic bullet’, zou het lichaam van de president zijn binnengetreden
net onder het schouderblad om er langs de keel weer uit te schieten. Vervolgens
maakte de kogel in de lucht een draaibeweging waarna hij zich in de
rechterschouder van gouverneur Connally plantte, alweer een bocht maakte en hem
dan verwondde aan de vijfde rib, de linkerlong en de linkerpols om tenslotte in
diens linkerdij zijn merkwaardige vlucht af te ronden. De ‘magic bullet’,
what’s in a name!, bleef zo goed als onbeschadigd na die escapade en vertoonde
ook geen sporen van menselijk weefsel.

Ook de derde kogel zou van
achter de president zijn afgevuurd, aldus het Warrenrapport. De getuigenissen
van diverse omstaanders én van de medische staf van het Parkland Hospital
wijzen nochtans op het tegendeel. Verschillende getuigen zeggen dat de schoten
vanaf het talud, rechts van de limousine, werden afgevuurd. Volgens Sherry
Gutierrez, een specialist inzake misdaadanalyse, is president Kennedy zeker
twee keer vooraan in het hoofd geraakt. Hij leidt dat af aan de hand van de
bloedspatten. De bevindingen van de dokters zeggen dat ook: de uitgaande wonde,
die altijd groter is dan de ingaande wonde, zat achteraan het hoofd, dus moeten
de schoten frontaal zijn afgevuurd. In dat geval is de conclusie van de
onderzoekscommissies natuurlijk waardeloos.

Een bijzondere ooggetuige
was kleermaker Abraham Zapruder, die op het talud klaarstond met zijn 8
mm-camera om geen enkel beeld van de president te moeten missen. Onmiddellijk
na de moord werd zijn film gekocht door het weekblad Life, dat kort daarop
enkele beelden in verkeerde volgorde publiceerde, waardoor het leek dat de
president van achteren was aangeschoten. Life wou de Zapruderfilm pas vrijgeven
nadat onderzoeksrechter Garrison het blad daartoe verplichtte via een
gerechtelijke uitspraak. Beeld-per-beeldanalyse, in de juiste volgorde dan
wel!, toont aan dat het fatale hoofdschot bijna zeker van rechts kwam, niet van
achteren.

Fotograaf Robert J. Groden
leidt uit een grondige analyse van de Zapruderfilm en het andere beschikbare
foto- en filmmateriaal op zijn beurt af dat er die middag maar liefst zes
schoten werden afgevuurd op Dealey Plaza. Het eerste miste zijn doel volledig,
maar verwondde een toeschouwer, de reeds vermelde James Teague. Uit de
schiethoek (en het feit dat de schutter bekwaam werd geacht) kan worden
afgeleid dat dit schot niet werd afgevuurd vanaf de zesde verdieping van het
Texas School Book Depository maar vanuit het nabijgelegen, lagere
Dal-Texgebouw. Het tweede schot trof de president vooraan in de keel. Het derde
miste de president, maar raakte gouverneur Connally achteraan in de
rechterschouder. Schot nummer vier belandde net onder het schouderblad van JFK.
Het kwam van achter hem. Het vijfde, fatale, schot trof de president quasi
frontaal in het hoofd. Tenslotte was er, volgens Groden, een zesde schot dat
Connally in pols en dij raakte.

Waarom?

Stel dat er ondanks alles
géén sprake is van een samenzwering, wat gezien de bewijskracht
onwaarschijnlijk lijkt, dan blijft toch een groot aantal vragen onbeantwoord.
Een greep hieruit.

Waarom kon Lee Harvey
Oswald relatief makkelijk terugkeren naar de Verenigde Staten, nadat ie eerst
was ‘overgelopen’ naar de Sovjet-Unie (en rekening houdend met het feit dat de
USA toen net de communistenjacht van senator McCarthy had meegemaakt)? Waarom
kon Oswald in New Orleans ongestoord pro-Castropamfletten uitdelen in een
straat waar zowel de CIA als de FBI hun lokalen hadden? Waarom kocht Oswald het
vermeende moordwapen via de post, terwijl hij er mits gebruik van een valse identiteit
makkelijk een anoniem had kunnen kopen?

Waarom werd het parcours
van de presidentiële karavaan de ochtend van zijn bezoek aan Dallas nog
gewijzigd? Waarom werd de politie van Dallas niet gevraagd extra manschappen
voor ordehandhaving te voorzien? Waarom werd er getolereerd dat in Houston
Street en Elm Street deuren en vensters openstonden, terwijl een normale
procedure is dat die hermetisch worden afgesloten om mogelijke aanslagen te
voorkomen? Waarom volgde de wagen met vice-president Johnson op twee wagens
afstand van president Kennedy, terwijl een ongeschreven wet zegt dat de
president en de vice-president zich nóóit samen op dezelfde plek mogen
bevinden, om het risico van een dubbele moord te vermijden? Waarom reed de
limousine met de persfotografen en journalisten uitzonderlijk acht wagens
achter die van de president, terwijl die normaal voorop reed om makkelijker
foto’s te kunnen maken van het presidentiële gezelschap? Waarom kwam de
Warrencommissie tot de conclusie dat Oswald agent Tippit had vermoord, terwijl
Oswald om 13.04u. nog thuis werd gesignaleerd en de moord op Tippit nauwelijks
tien minuten later anderhalve kilometer verderop werd gepleegd? Waarom werd
geen rekening gehouden met de getuigenissen van collega’s van Oswald in de Texas
School Book Depository, die hem kort voor én kort na de moord rustig in de
kantine zagen eten of drinken (volgens Jim Garrison heeft Oswald zelfs
hoegenaamd niets met de moordaanslag te maken)?

Waarom werd het lijk van
de president vliegensvlug en gewapenderhand ‘ontvoerd’ uit het Parkland
Hospital nog vóór de wettelijk verplichte autopsie kon plaatsvinden? Waarom
verbrandde dokter J.J. Humes zijn autopsienotities van het Bethesda Hospital in
Maryland? Waarom mochten de hersenen van de vermoorde president nooit
onderzocht worden? Waarom kon Jack Ruby ongehinderd de garage binnenlopen op de
plek waar Lee Harvey Oswald enkele minuten later zou passeren?

Waarom liet president
Johnson kort na de moord alle officiële documenten voor 75 jaar achter slot en
grendel opbergen, zegge en schrijve tot het jaar 2038? Waarom mocht Allen
Dulles deel uitmaken van de Warrencommissie, hij die ontslagen was door Kennedy
en dus sowieso geen onafhankelijk onderzoek zou willen mocht de betrokkenheid
van de CIA aantoonbaar zijn? Waarom werd de eveneens door JFK ontslagen
CIA-overste generaal Charles Cabell, broer van de burgemeester van Dallas (!),
Earle Cabell, nooit ondervraagd door de Warrencommissie, terwijl hij toch een
motief had? Waarom verdwenen cruciale CIA- en FBI-documenten spoorloos en
duurde het ontzettend lang voor gevraagde rapporten van die overheidsdiensten
werden afgeleverd? Waarom werd nooit grondig onderzocht hoe tientallen getuigen
in verdachte omstandigheden om het leven kwamen?

Samenzwering

Dan toch maar een samenzwering?
Allicht wel. Het voornaamste pleidooi tégen de complottheorie en zijn
onvoorwaardelijke aanhangers is dat er in de loop van de jaren zoveel
deeltheorietjes zijn ontstaan. Heel wat semi-deskundigen hebben zich sinds 22
november 1963 opgeworpen als dé autoriteiten op het vlak van de JFK-moord. Door
de wirwar van hele, halve en vooral verzonnen bewijzen is ook de
geloofwaardigheid van het concept ‘samenzwering’ als dusdanig geërodeerd. Meer
dan tweeduizend boeken en honderdduizenden artikels in kranten en weekbladen is
echt wel van het goede teveel.

Probleem is dat Kennedy,
de populairste president sinds Franklin Delano Roosevelt, niet weinig vijanden
kende bij het establishment: de maffiabonzen (van peetvader Sam Giancana tot
Jimmy Hoffa, de corrupte leider van de Teamsters-vakbond) konden zijn bloed
drinken, de Cubaanse ballingen waren bijzonder boos omdat de invasie van hun
land in april 1961 (de Bay of Pigs) mislukt was en Castro aan de macht bleef,
de CIA was ongerust omdat de president aan vertrouwelingen had gezegd dat hij
de organisatie in duizend stukken zou versplinteren (vlak na het Bay of
Pigs-incident ontdekte JFK dat zijn bevel tot het liquideren van Castro’s T-33
gevechtsvliegtuigen door de CIA-top – bestaande uit Allen Dulles en Charles
Cabell – was tegengehouden, met als gevolg acute oorlogsdreiging en
gezichtsverlies voor de president; Kennedy ontsloeg kort daarop de volledige
CIA-top), de FBI vond dat Kennedy hen te weinig speelruimte voorbehield (J.
Edgar Hoover was gewend ‘cavalier seul’ te mogen spelen) en het Pentagon – en
met haar het hele militair-industrieel complex – reageerde kwaad omdat de
president niets zag in het sturen van troepen naar Indochina.

Tot de ‘serieuzere’
complot-onderzoekers behoren Jim Garrison en L. Fletcher Prouty. Garrison
maakte brandhout van de ‘magic bullet’-theorie en, zo luidde zijn conclusie,
dan moeten er wel meer dan drie schoten zijn geweest en dus: een samenzwering.
Prouty is op zoek gegaan naar het waarom daarvan. Zelf werkte de kolonel van 1954
tot eind 1963 voor het Pentagon en maakte hij van zeer nabij kennis met de
werking van de Central Intelligence Agency, de CIA. De uitvoering van de moord
beschrijft volgens hem perfect de normale handelwijze van het leger en de CIA.
Scherpschutters stellen zich in een driehoek op, er wordt snel en doeltreffend
gehandeld, een zondenbok krijgt de schuld en de officiële instanties dekken
elkaar af.

Prouty verwijst naar
National Security Action Memorandum (NSAM) #263 van 11 oktober 1963, waarin
Kennedy het Amerikaanse leger opdraagt de Zuid-Vietnamese troepen zodanig te
trainen dat het Amerikaans (adviserend) militair personeel zich tegen eind 1965
uit Vietnam kan terugtrekken en waarin hij zegt dat het ministerie van Defensie
in de ‘nabije toekomst’ de terugkeer van duizend Amerikanen uit Vietnam moet
aankondigen. Bedoeling was dat ze kerstmis ’63 in de huiselijke kring zouden
kunnen vieren.

Dit zinde de militaire
wereld duidelijk niet. Die wilde immers investeren in oorlog. Amper vier dagen
na de dood van Kennedy, op 26 november ’63, besliste de kersverse president
Johnson via NSAM #273 net het tegenovergestelde van wat zijn onfortuinlijke
voorganger beoogd had: Johnson wilde méér Amerikaanse inmenging in Vietnam en
stuurde in 1964 troepen, waarna de oorlog pas goed kon losbarsten. De gevolgen
zijn bekend: meer dan een half miljoen Amerikanen werd naar Vietnam gestuurd,
58.000 van hen keerden in ‘body bags’ terug. De oorlog zou 570 miljard dollar
kosten. Vreemd genoeg dateert het ontwerp van NSAM #273 van 21 november, één
dag vóór de moord op Kennedy dus, een ogenblik waarop Johnson het nog niet voor
het zeggen had. Even vreemd is dat zowat de voltallige regeringsploeg – op de
president en de vice-president na – zich op dat moment in Honolulu bevond voor
een congres.

Voor de oorlogsindustrie
én voor de belangen van de CIA (die voor het eerst sinds haar ontstaan in 1947
werkelijk dreigde gecontroleerd te worden door de overheid) stond John
Fitzgerald Kennedy in de weg, aldus kolonel Prouty. Zij hebben het complot
uitgetekend. Wie uiteindelijk de trekkers hebben overgehaald, is slechts een
detail in de geschiedenis, maar niet de sleutel tot het mysterie.

Een plausibele redenering,
maar is het ook de waarheid en niets dan de waarheid? Dat zullen we allicht
nooit langs officiële weg te weten komen.

Nine/Eleven eist
weer alle aandacht op, twaalf jaar nadat Al Qaida het Amerikaanse
zelfvertrouwen op die bewuste datum een flinke deuk gaf, de Twin Towers live op
televisie als een mislukte soufflé in elkaar zakten en het oninneembare
Pentagon opeens niet zo’n oninneembare vesting bleek te zijn. 9-11 staat voor
een onverwachte thuisnederlaag van een zich onoverwinnelijke achtende,
betweterige, opdringerige natie, die zich achteraf afreageerde op de Taliban
(geen enkele Afghaan was nochtans bij de aanslagen betrokken) en Irak (een land
dat dan toch niet over een kernwapenarsenaal beschikte, zoals de Amerikanen bij
hoog en bij laag beweerden, valse bewijzen in de hand).

Amerikaanse regeringen zijn zelden kieskeurig in hun wraak.
‘Wanted: Dead Or Alive’ is een principe dat overwaaide uit de tijd van
schietgrage cowboys en sheriffs, diep in de negentiende eeuw, en dat door
president George W. Bush letterlijk werd geciteerd in de nasleep van 9/11.
Amerika is ook het land waar een cowboyacteur het eerst tot gouverneur en
daarna tot populaire president kon schoppen. Amerika is het Beloofde Land voor
wie gelooft in valse beloftes.
***

Ik neem u mee naar een andere 11de september die vandaag herdacht
wordt, zij het met minder bombarie dan 9/11. In 1973, precies veertig jaar
geleden, werd in het Zuid-Amerikaanse land Chili de democratie vermoord. De
verkozen socialistische president Salvador Allende, populair bij het volk,
vriend van de Sovjet-Unie omdat je in die tijd als staatsleider nu eenmaal moest kiezen tussen
het oost- of het westblok, was een doorn in het oog van de Verenigde Staten.
Hij moest zo snel mogelijk weg.

De CIA dokterde een plan uit en op 11 september 1973 werd
dat vlekkeloos uitgevoerd. Allende vluchtte en pleegde zelfmoord. De dichter
Pablo Neruda, winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur in 1971, overleed
twaalf dagen later; officieel aan een hartfalen, officieus nadat hem een
dodelijke injectie werd gegeven. Generaal Augusto Pinochet mocht met steun van
Nixon, de meest corrupte president uit de Amerikaanse geschiedenis, de macht
grijpen. De volgende zeventien jaar zou het leger op brutale wijze Chili in een
houdgreep nemen.

Democratie was even bijzaak voor het land dat zich graag als
de bakermat van die democratie ziet. Geopolitici en andere militaire strategen
waren immers tot de conclusie gekomen dat de domino-theorie zijn intrede
dreigde te doen in Zuid-Amerika, mocht Allende aan de macht blijven. De
domino-theorie, voor de jongere lezers, is voor de politiek wat de stepping stone-theorie is in de wereld
van drugs en andere roesmiddelen. Als één land communistische sympathieën
vertoonde, zou het zijn buurlanden kunnen aansteken en zou het communisme zich
als een rode inktvlek kunnen verspreiden over een heel continent. En dus drong
een stevig ‘Adios Allende!’ zich op.

***

Een veertienjarige jongen keek verwonderd naar de met
vertraging binnenlopende zwart/wit-beelden van de militaire coup. Hij zag tanks
en uniformen en angstige mensen en nam zich voor om nooit in het leger te gaan,
waar je blind bevelen moest uitvoeren, ook al druisten die in tegen je eigen
overtuiging. Zonder nadenken gehoorzamen, zo had de jongen voor zichzelf
uitgemaakt, is dom. Braafjes de Grote Leider volgen was niet aan hem besteed,
dat hadden enkele leraren al aan den lijve ondervonden.

Op televisie zag hij beelden van een geblokte reporter van
de BRT, die met zijn cameraploeg in een hoekje van het nationale voetbalstadion
in Santiago werd gedreven door militairen, maar die recalcitrant en dapper
genoeg was om sigaretten over het prikkeldraad te smijten naar de smekende,
hulpeloze massa. Chili was heel ver, zo goed beheerste de jongen zijn
aardrijkskunde wel, maar het was ook dichtbij, dank zij de wonderen van de
techniek, een paar camera’s en een antenne op het dak. En hij wist al wat
democratie was en vervloekte Richard Nixon, de onverlaat die alleen maar aan de
macht was gekomen omdat de Kennedy’s vermoord waren.

Die dag, 11 september 1973, werd de kiem gelegd van wat de
jongen later wilde worden: journalist. Hij wilde óók het nieuws brengen, de
wereld verklaren, proberen aan te tonen wat er écht gebeurd was. Wist hij veel dat hij zes
jaar later – geen jongen meer, maar ook nauwelijks een man – in die geblokte reporter
een leraar en mentor zou vinden, die de journalistieke vlam nog veel sterker
zou doen branden.

***

In de dagen na de machtsgreep van Pinochet kwamen er meer
dan drieduizend Chilenen om. In de jaren nadien waren dat er nog veel meer,
geliquideerd in naam van het leger en met stilzwijgende goedkeuring van de ware
machthebbers van Amerika: de CIA, de wapenfabrikanten en de zakenwereld.
Tijdens de moorddadige raids van 9/11 stierven er ook drieduizend mensen. Toch
ervaren de meesten onder ons de impact van 2001 als veel groter dan die van
1973. De beelden waren live en veel spectaculairder. Maar vooral: er is ons
geleerd om Amerikaans te denken, dus is een aanval op Amerikaanse bodem veel
relevanter voor media, politiek en economie dan een door het machtigste land
ter wereld goedgekeurde militaire coup ergens in Verweggistan. En ja, in deze
tijden van instant nieuws over panda’s en publiek kakkende pseudo-BV’s die in de
prostitutie stappen is 1973 natuurlijk al héél lang geleden. Letterlijk: een eind
weg in de vorige eeuw.

Dat op 11 september 1973 de democratie stierf, ach, dat is collateral damage, zo lijkt het wel.
Terwijl, als je er goed over nadenkt, het instorten van die twee spuuglelijke
torens veel meer collateral damage was
dan die gewelddadige messteek in het hart van het democratische wezen zovele
jaren geleden. Laten we Chili niet vergeten. Dat de ware democratie altijd moge
overwinnen. !Venceremos!

‘I am happy to join with you today in what will go down in
history as the greatest demonstration for freedom in the history of our
nation.’ Zo begon Martin Luther King, jr. op 28 augustus 1963, vandaag exact
vijftig jaar geleden, aan een toespraak die de geschiedenisboeken zou halen als
de ‘I have a dream’-speech. In die openingszin gaf dominee King al aan dat hij
goed en wel besefte wat de draagwijdte was van de Mars op Washington, die die
namiddag aan het Lincoln Memorial in de Amerikaanse hoofdstad eindigde, en van
de historische woorden die hij op die plek zou uitspreken, ook al had ie die pas de avond voordien snel bij elkaar geschreven.

‘Let freedom ring’

Tweehonderdduizend deelnemers, georganiseerd door de zes
grootste mensenrechtenverenigingen van dat moment, rechtstreeks uitgezonden op
televisie, in het absolute machtscentrum van de Amerikaanse politieke wereld:
daar trof King met een bevlogen toespraak van zeventien minuten zijn volgers
recht in het hart. Het momentum was er, om eisen te stellen voor meer jobs,
vrijheid en gelijkheid voor niet-blanke inwoners van de United States of
America, en dan met name voor de nog altijd gediscrimineerde zwarten, die toen
nog geen lang geen Afro-Amerikanen werden genoemd. Het racistische scheldwoord
‘Niggas’ lag in die dagen vlotter op de tong van de heersende elite dan het
neutralere ‘blacks’.

King wist als geen ander dat dat momentum moest aangegrepen
worden om een duidelijke boodschap te verkondigen. Maar hij wist ook dat de
risico’s groot waren: het was een once in
a lifetime-kans. Er was veel meer volk opgedaagd dan verwacht, wat al snel
had kunnen omslaan in chaos en relletjes. De organisatie van het hele gebeuren
verliep amateuristisch en slordig. En de blanke elite stond in de coulissen
klaar om elke vorm van afwijkend gedrag aan te grijpen om de hele burgerrechtenbeweging
voor eens en voorgoed te verketteren.

Dat laatste was zonder het retorische vermogen van de zwarte
leider gerekend. King pakte het publiek in met bijbelcitaten, verwijzingen naar
de liberale Amerikaanse Grondwet, tekstflarden die werden geleend bij Abraham
Lincoln, die algemeen erkend werd als één van de allergrootste presidenten uit
de geschiedenis, en vooral: het uitzicht op een betere wereld. Hoop. Een droom.
Volgens de legende riep de zwarte zangeres Mahalia Jackson vlak voor zijn
toespraak: ‘Tell them about the dream, Martin!’. King deed dat, vertellen over
de droom. ‘I have a dream’ werd het volgende kwartier tot acht keer toe
herhaald.

‘Ik heb een droom dat op een dag dit land zal opstaan en de
ware betekenis van haar credo zal naleven: “Wij vinden de volgende
waarheden vanzelfsprekend: dat alle mensen gelijk geschapen zijn”,’ zei
hij. En ook: ‘Ik heb een droom dat op een dag zelfs de staat Mississippi, een
staat die blakert in de hitte van onrecht en onderdrukking, veranderd zal
worden in een oase van vrijheid en gerechtigheid.’ En tenslotte: ‘Ik heb een
droom dat mijn vier kinderen op een dag zullen leven in een land waar zij niet
beoordeeld zullen worden op hun huidskleur, maar naar de inhoud van hun
karakter.’

‘Let freedom ring’, klonk het mantra op het einde van de
toespraak. King sprak de hoop uit dat al Gods kinderen, zwarte en blanke
mannen, joden en heidenen, protestanten en katholieken, de handen in elkaar
zouden slaan onder het zingen van een oude negro spiritual: ‘Free at last! Free
at last! Thank God Almighty, we are free at last!’

Obama

Minder dan drie maanden na deze historische gebeurtenis
kreeg de droom een eerste knauw, toen de democratische president John F.
Kennedy in Dallas vermoord werd. Kennedy was een moderne, breeddenkende
politicus, die veel vrienden had bij de zwarten, wellicht even veel als dat ie
vijanden had bij de blanken. Na hem escaleerde de oorlog in Vietnam, werden
burgerrechten voor een hele poos in de diepvries gestopt en viel Amerika meer
dan ooit in handen van blanke, rechtse groeperingen.

Minder dan vijf jaar later was Martin Luther King zelf dood,
neergeschoten door een racistische blanke, al blijven er merkwaardige
complottheorieën rond de moord in Memphis, Tennessee hangen, net zoals rond de
liquidatie van JFK trouwens. Twee maanden na King werd ook Robert F. Kennedy,
broer van, en de gedoodverfde favoriet voor de presidentsverkiezingen van 1968
neergeknald. De droom was ver weg.

In de vijftig jaar sinds de mars op Washington is er heel
wat veranderd in de Verenigde Staten. Ten goede vooral. De gelijkberechtiging
van zwarte Amerikanen werd door de opvolgers van King behartigt. Ralph
Abernathy, Jesse Jackson en Andrew Young hadden niet het charisma en de unieke
welbespraaktheid van hun illustere voorganger, maar ze deelden wel zijn
bevlogenheid. Beetje bij beetje slaagden zij erin barrières te slechten en
universele mensenrechten ook tot diep in het land van de Ku Klux Klan te laten
doordringen.

Niet dat er geen racisme meer is in Amerika, integendeel.
Als blanke maak je nog altijd meer kans op maatschappelijk succes dan als
zwarte. Een zwarte misdadiger wordt nog altijd strenger gestraft dan een
blanke. Zwarten worden nog altijd sneller als kanonnenvoer voorop gestuurd in oorlogen dan blanken. De media en de cultuurindustrie worden nog altijd gedomineerd door
blanken, de occasionele Oprah Winfrey is niet meer dan een excuustruus.

Maar er is vijftig jaar na ‘I have a dream’ wel een zwarte
president en dat had niemand ooit durven vermoeden. Veel dichter bij Kings
droombeeld dat zijn kinderen op een dag niet meer zouden beoordeeld worden op
basis van hun huidskleur, maar op de inhoud van karakter, geraak je niet. King
zou ongetwijfeld extatisch geweest zijn, mocht hij in november 2008, op zijn
79ste, de triomf van Barack Obama hebben beleefd. Hij zou op de eerste rij
gestaan hebben of op het podium zijn geklauterd en mee ‘Yes, we can!’ hebben
geroepen. ‘Yes, we can’, de ‘I have a dream’ van dit tijdsgewricht en van deze
generatie Afro-Amerikanen.

Zou King tevreden zijn geweest? Over die eerste zwarte
president: zeer zeker! Over diens daden en beslissingen: twijfelachtig. Over
zijn Amerika: ik denk het niet. De Verenigde Staten zijn minder dan ooit
verenigd. Dwars door het land loopt de Midwest, waar racisten het voor het
zeggen hebben. Zwarten worden dan wel niet meer genadeloos neergeknald in een
klein dispuut, maar ze houden zich toch maar beter gedeisd. We mogen niet de
fout maken om op basis van de vrijdenkende New Yorker of de frivole inwoner van
Californië een beeld te creëren van ‘de Amerikaan’. De doorsnee Amerikaan is al
die jaren een bange blanke man gebleven.

King zou vandaag, als inmiddels 84-jarige, nog veel werk
hebben.

En wij?

Hoe zit het met onze droom? Hebben we er nog wel één en, zo
ja, houdt ie stand? In de vijftig jaar sinds Martin Luther Kings legendarische
woorden hebben we hier ook een hele evolutie doorgemaakt. Toen begrepen we dat
misschien niet al te best, die hele retoriek rond dromen, vrijheid en
gelijkheid, omdat racisme zich ver van ons bed afspeelde. Er waren
gastarbeiders, ja, maar die vonden we toch vooral goed om het vuile werk op te
knappen, werk waar wij in een land waar het economisch goed ging letterlijk
vies van waren. En dus werden ze getolereerd.

Vandaag hebben wij even veel nood aan een charismatische
dromer, iemand die opkomt voor gelijkheid en evenwaardigheid, van alle rassen,
van alle geslachten, van alle klassen, en die dat liefst ook nog eens
passioneel kan verwoorden. Ik kijk rond en denk diep na en kan me niemand voor
de geest halen die dat zou kunnen of willen. Vreemd genoeg is Bart De Wever,
met zijn nationalistische en rechts-liberale discours, de enige die enigszins
aanleunt bij een dromer: iemand die vanuit een underdogpositie met een lang
vervloekte boodschap heel wat zieltjes wint voor zijn verhaal, zijn versie van
een ‘droom’. Ik herinner mij nog dat de generatie van mijn grootouders
Vlaams-nationalistische politici onverbloemd ‘zwartzakken’ noemde, omdat velen
onder hen ‘fout’ waren geweest tijdens de oorlog. Het was een stigma dat
generatie op generatie werd doorgegeven, maar wel enigszins verwaterde. De meeste
landgenoten hebben die oorlog, gelukkig, niet meegemaakt, maar toch is er
altijd iets van dat collaboratiegegeven blijven hangen, al was het maar omdat
om de zoveel jaar de amnestiegedachte weer uit één of andere lade wordt
getoverd en er dan direct ferme tegenkantingen worden geuit.

Bij de andere politieke partijen ontbreekt zulk verbindend
verhaal op dit moment. Welke christelijke gedachte verdedigen de
christen-democraten nog? Wat hebben de liberalen nog te bieden aan de
ondernemers in dit land? Voor welke sociale wantoestanden zetten de
sociaal-democraten zich nog in? Ik zie weinig visie, enthousiasme en
bevlogenheid. Ik zie al zeker geen potentiële King. En ik zie vooral niets om
van te dromen.

We herdenken vandaag één van de warmste en tegelijk
gloedvolste momenten uit de moderne wereldgeschiedenis: de boodschap van een
dromer, iemand die zich durfde blootgeven en die een massa mensen op een
gezonde manier in beweging bracht. Niet door leugens of een boodschap van haat
te verspreiden, maar door vanuit de eigen kracht, een grenzeloos voluntarisme
en optimisme-tegen-beter-weten-in een positief verhaal te brengen.

Waar zitten onze dromers en wanneer treden ze naar voor?

Je moet al een onverbeterlijke cynicus of zelf een
wreedaardige dictator zijn om onbewogen te blijven bij de hallucinante beelden
die ons deze week bereikten uit een voorstad van de Syrische hoofdstad
Damascus. Een aanval met zenuwgas maakte er honderden slachtoffers. We zagen
schuimbekkende en stuiptrekkende mannen, vrouwen en kinderen – véél kinderen –
die een pijnlijke doodsstrijd uitvochten. We zagen de onnoemelijke wreedheid
van de barbaarse leider die Bashar al-Assad is. En we zagen de reactie van de internationale
gemeenschap, of beter: we zagen die niet.
Het bleef bij een flauwe waarschuwing en een dringende vraag om onafhankelijke
onderzoekers toe te laten in de getroffen wijken, terwijl heel wat westerlingen schreeuwden om vergelding, om het bewapenen van de rebellen, om het helpen
omverwerpen van het ziekelijke Assad-regime. Heel wat politici roepen daar trouwens al vele maanden om.

Maar wacht eens even.

De beelden die ons bereikten waren afkomstig van de
opstandelingen. De overheid ontkent de feiten. Sterker nog: de overheid beweert
dat de rebellen zelf het zenuwgas hebben gebruikt om Assad in een kwaad
daglicht te stellen. Deskundigen zeggen intussen dat de beelden écht zijn en
dat er wel degelijk sprake is van typische symptomen na het inademen van
zenuwgas. Zo cynisch zijn we nu ook weer niet, dat we zouden durven denken dat
het om een geacteerd propagandafilmpje gaat. Dit zijn geen acteurs: het zijn
slachtoffers.

Toch twijfelen we nog enigszins. Daar is een reden voor. Die
reden is de naam van een Roemeense stad met negen letters: Timisoara. Een stad
met driehonderdduizend inwoners die in 1989 aan de basis stond van de opstand
tegen het verderfelijke regime van Nicolae Ceausescu, het zelfbenoemde ‘Genie
van de Karpaten’. Dat paste toen in de val van de communistische regimes in de
Sovjet Unie en de andere landen van het Oostblok. Het westen juichte
om de volksopstand en het van de macht verdrijven van Ceausescu en tekende
nauwelijks verzet aan toen de Conducǎtor na een schertsproces ter dood
veroordeeld en onmiddellijk geëxecuteerd werd. De stalinist voor het
Internationaal Gerechtshof van Den Haag slepen was minder belangrijk dan het
omverwerpen van het communisme.

Terug naar Timisoara. In die stad doken in december 1989
huiveringwekkende beelden op van een massagraf met meer dan vierduizend lijken,
waarvan de meesten duidelijke tekenen van foltering vertoonden. Er waren nog
geen sociale media, geen YouTube, geen instant nieuwsgaring, de beelden kwamen
nog met één of meerdere dagen vertraging tot bij ons. Maar de verontwaardiging was er
niet minder om. Het leken wel joodse massagraven uit de Tweede Wereldoorlog.
Die beeldvorming droeg ertoe bij dat het westen niet al te hevig protesteerde
tegen de snelle executie van het echtpaar Ceausescu.

Achteraf kwam men tot de ontdekking dat alles in scène was
gezet. De lijken waren opgegraven van het armenkerkhof van Timisoara, een paar
kilometer verderop, en werden dan in een gigantisch open graf gedumpt. In
werkelijkheid vielen er ‘slechts’ zeventig slachtoffers in de stad, geen
vierduizend. Nog altijd zeventig te veel, maar er bleek geen sprake van
massamoord door het regime uit Boekarest.

Wie oud genoeg is om Timisoara toen bewust te hebben gezien
– van de aanvankelijke gruwel tot de latere ergernis over de manipulatie – kan
nu niet anders dan aarzelen. Dat is geen gebrek aan inlevingsvermogen, maar
gerede twijfel.

***

Syrisch en cynisch: het is maar een verschil van twee
letters. De huidige reactie van de internationale gemeenschap, de Verenigde
Naties voorop, zou je als uitermate cynisch kunnen beschouwen. Laat de Syriërs
het maar onder elkaar uitvechten! Ik verdenk de leden van de VN niet direct van
cynisme – toch niet allemaal! – maar ze zijn uitermate machteloos en hopeloos
verdeeld. Rusland en China steunen Assad, in de eerste plaats omdat hij een
handelspartner is. Maar vooral ook omdat ze hem kennen, in tegenstelling tot
het eventuele alternatief.

Zoals we nu nog dagelijks in Egypte zien, lijkt het voor de
hand te liggen om een oude dictator (Moebarak) af te zetten, maar als het
alternatief een democratisch verkozen machtspotentaat is die prompt de
scheiding van kerk en staat op de helling zet (Morsi), dan vinden we het al
snel goed dat de prille democratie op haar beurt opzij wordt gezet voor een
ingreep van het leger (Al-Sisi). De Egyptische samenleving staat daardoor wel helemaal terug bij af.

In Syrië wordt de opstand geleid door een heterogene groep,
maar hoe langer hoe meer wordt die gevoed door jihadisme. Al Qaeda strijdt mee
tegen Assad. Dus: als je morgen Assad helpt liquideren, is de kans heel reëel
dat je opnieuw naar Egyptische of zelfs Afghaanse en Irakese toestanden gaat.
Je verdrijft een onmenselijke dictator en installeert in de plaats een tijdelijke bondgenoot die zich zo snel als dat maar enigszins kan tegen je zal richten.
Het gebeurde met Saddam Hoessein in Irak (tijdens de Golfoorlog tussen Iran en
Irak van 1980 tot 1988 kreeg die Amerikaanse steun, omdat het Iran van de
ayatollahs de westerse vijand was), de Taliban in Afghanistan (tijdens de
Russische invasie in de jaren tachtig deden de Verenigde Staten er alles aan om
het verzet te steunen) en Osama Bin Laden (die destijds een verzetsgroep leidde
in Afghanistan). Stuk voor stuk monstertjes die zich achteraf tegen de Amerikaanse
dokter Frankenstein gingen richten, met het gekende gevolg.

De stoere taal van de Amerikaanse president Obama, exact een
jaar geleden, dat het gebruik van zenuwgas een keerpunt zou betekenen en een
westerse ingreep in Syrië rechtvaardigen, klonk toen luid en helder, maar werd
nu niet meer herhaald. De verklaring is simpel en dit keer wél cynisch: a) de
Amerikanen willen de Russen en de Chinezen niet provoceren, b) er valt in Syrië niets te winnen voor Amerika, en, vooral, c) Assad is
een gevaarlijke gek die ze kénnen. Dat is altijd veiliger dan een onbekende en
wellichte even gevaarlijke gek aan de macht brengen. Dat heet Realpolitik. Je
kunt dat laf noemen, of schuldig verzuim tegenover de gewone man in de straat
in Syrië. Maar in een burgeroorlog die al twee jaar aan de gang is, grijp je
niet zomaar in zonder risico’s. En de tijd dat Amerika nog de politieman van de wereld was, ligt ook alweer enkele jaren achter ons.

***

Wat de internationale gemeenschap wel moet afdwingen is een
onafhankelijk onderzoek naar de omstandigheden van de gifaanval. Als Moskou van
oordeel is dat er niets aan de hand is, dan kan zulk onderzoek geen kwaad, neen
toch? En we moeten maximaal blijven inzetten op humanitaire hulp, het evacueren
van burgers, het opvangen van slachtoffers, het creëren van veilige (en
leefbare) zones in het land. Blauwhelmen sturen, daar kunnen Russen en Chinezen
toch niet tegen zijn, tenzij ze elk greintje menselijkheid verloren hebben? Niet
dat blauwhelmen een soort toverformule meebrengen, dat zagen we halfweg de
jaren negentig tijdens de Joegoslavische burgeroorlog. En je moet er altijd rekening
mee houden dat er landgenoten in body
bags terugkeren. Het Vietnamtrauma zindert nog na in de Verenigde Staten.

Er bestaat geen ‘schone’ oplossing voor een burgeroorlog. De
rebellen bewapenen acht ik in elk geval veel te roekeloos, want voor je het
weet help je een nieuwe Saddam Hoessein of Osama Bin Laden in het zadel en
versterk je de jihadistische krachten. Langs de kant blijven staan en hooguit
wat verontwaardigde kreten slaken is dan weer het andere uiterste. Tegen beter
weten in moeten we dan maar hopen dat de Verenigde Naties toch eens krachtig
optreden, min of meer uit één mond praten, strenge eisen stellen (en afdwingen)
en zo maximaal mogelijk humanitaire hulp bieden.

‘Oog om oog en de wereld wordt uiteindelijk blind’, zei
Mahatma Gandhi, de ultieme vredesactivist, ooit. ‘De eerste dode in elke oorlog
is het gezonde verstand’, wist de Nederlandse schrijver A. den Doolaard. Het
gezond verstand is in Syrië al een poos verdwenen. We zitten al sinds het begin
van het conflict op het niveau van militaristische slogans, zoals die ene van
generaal Patton: ‘Het doel van de oorlog is niet te sterven voor het vaderland,
maar te zorgen dat de vijand voor het zijne sterft’. Daarmee zitten we het
cynisme al ver voorbij.

‘Heb jij mannen gekend in jouw leven?’ vroeg de immer
guitige Bart Peeters aan zijn gaste, de bevallige presentatrice-zangeres
Yasmine, die, zoals bekend, vooral van vrouwen hield. Ik keek naar een
heruitzending van een aflevering van het prettig gestoorde Canvas-programma Mag ik u kussen?, naar aanleiding van de
vierde verjaardag van de dood van Yasmine (Hilde Rens voor de burgerlijke
stand).

‘Mijn vader en George Michael,’ antwoordde ze gevat. En er
volgde nog een uitleg, maar die heb ik minder gevolgd, omdat ik afgeleid was,
een gevolg van mijn fascinatie voor data. George Michael is namelijk jarig op
25 juni. Hilde Rens stapte uit het leven op 25 juni 2009, de 46ste verjaardag
van de zanger. Toeval, neem ik aan, maar dan wel een heel wrééd toeval. Net zoals
het wel toeval zal zijn dat je op de Wikipedia-pagina van 25 juni maar liefst
négen prominente overledenen terugvindt in het jaar 2009, onder wie ook Farrah
Fawcett en Michael Jackson.

***

Minder toeval kwam er te pas bij de vierde en laatste
aflevering van de uitermate interessante documentaire reeks ‘Naar het hart van
de koning’ over het leven van koning Boudewijn. Het leven van een koning is van
A tot Z georkestreerd. Spontaniteit bestaat niet in die artificiële wereld. En
dus was het ook geen toeval dat Boudewijn zich in de laatste jaren van zijn
leven volop sociaal engageerde en daarmee tegelijk wees op grote tekortkomingen
van de politieke klasse. Boudewijn bij de sukkelaars, slachtoffers van armoede.
Boudewijn bij de migranten, slachtoffers van racisme. Boudewijn bij de hoeren,
slachtoffers van vrouwenhandel. Boudewijn voelde zich thuis bij de slachtoffers
van de samenleving.

Het leverde toen mooie plaatjes op van een warme koning.
Jaren na datum viel mij gisteravond pas op hoe deze acties pasten in een poging
om de koning populair te maken bij de bevolking. Het leek wel een
marketingcampagne. Niet dat ik Boudewijn ervan verdenk dat hij helemaal geen
empathisch vermogen had, daarvoor kende ik de man te weinig om hem te
beoordelen, maar met zijn démarches tussen 1990 en 1993 heeft hij ongetwijfeld
flink bijgedragen tot de massahysterie die er na zijn overlijden op 31 juli 1993
losbarstte, hysterie die blijkbaar besmettelijk was, want een politieke
journalist van de openbare omroep had het toen, geprangd tussen de geduldig aanschuivende rijen Belgen aan het Koninklijk Paleis in Brussel, over ‘een nieuw politiek feit’.
Diezelfde man is twintig jaar later lid van een anti-Belgische en
anti-monarchistische partij en tweette na de uitzending: ‘De wereld is in 20
jaar tijd fors veranderd. Er zijn mensen die al 20 jaar hetzelfde denken &
zeggen. Ik niet dus :-)’. Ach, ja.

Wat niet werd verteld over die flink gemediatiseerde laatste
levensjaren van Boudewijn: door zijn kritische attitude tegenover de politieke
wereld heeft hij mee de anti-politiek gevoed en bijgedragen tot het succes van
een anti-democratische extreem-rechtse partij in Vlaanderen.

Wat ook niet werd verteld: de
macht van de kabinetschef van de koning mag wel eens onderzocht worden, want
mij lijkt die ongebreideld en da’s democratisch onverantwoord. Jacques Van
Ypersele de Strihou, 76, maar vandaag nog altijd de enige rechterhand van
koning Albert II, zit al dertig jaar op die post. Hij heeft het land drie
decennia de facto mee bestuurd,
terwijl de man nooit verkozen is geweest, nooit verantwoording heeft moeten
afleggen bij de kiezer, nooit rekening moest houden met democratische geplogenheden.
Dat is een zeer ongezonde situatie en dat mag wel eens gezegd én onderzocht én
aangepakt worden.

Maar goed, het ging hier dus over Boudewijn, de trieste,
kinderloze koning. Op wijlen grondwetsspecialist Robert Senelle na, die
uitpakte met de geestige oneliner ‘Laat het uit, de katholieken hebben al
genoeg heiligen!’, waren de andere geïnterviewden het er over eens: deze koning
was niet minder dan een heilige. En hij had ook een ‘geheim’, zo lieten
kardinalen Danneels en Suenens cryptisch verstaan tijdens de uitvaartplechtigheid. Daarmee
moesten we het stellen, zoals dat wel vaker gaat in katholieke kringen: je moet
het maar geloven! Hey Lord, don’t ask me
questions, zoals Graham Parker destijds al sarcastisch opmerkte.

***

Boudewijn, een heilige? Dit was de man die nauwelijks drie
jaar voor zijn dood weigerde de abortuswet te ondertekenen, omdat het indruiste
tegen zijn geweten. Waarna een hele poppenkast werd opgezet om hem ’tijdelijk
onbekwaam tot regeren’ te verklaren. Terwijl de koning met die geste eigenlijk
ongeveer hetzelfde deed als een Dilbeekse sportschepen afgelopen weekend: hij
liet zijn broek afzakken tegenover de democratie. Hij weigerde de scheiding van
Kerk en Staat te aanvaarden. Hij liet, kortom, weten dat hij de mening van de
meerderheid van zijn bevolking niet respecteerde. Een heilige?

Dit was ook de man die, geïnspireerd door zijn entourage,
lang mede-verantwoordelijk was voor de onderdrukking van het Congolese/Zaïrese
volk. Eerst door hen als kolonisator te behandelen (zoals hem dat door zijn
voorvaderen geleerd was), daarna door veel te snel en zonder overleg met de Belgische regering de onafhankelijkheid aan te kondigen, tenslotte door decennialang de scrupuleloze dictator Mobutu de hand
boven het hoofd te houden. Pas in de laatste jaren van zijn leven zou hij
Mobutu desavoueren, wat die laatste dan weer niet begreep. (Een beetje zoals Saddam Hoessein, de grote vriend van de Amerikanen tijdens de oorlog tussen Iran en Irak (1980-1988), niet begreep waarom zijn vrienden het niet apprecieerden dat hij Koeweit binnenviel.)

Gedurende heel zijn regeerperiode, 42 jaar lang, liet Boudewijn niet na om
zijn katholieke overtuiging te laten doorwegen in zijn keuzes van ministers,
formateurs en informateurs. Via zijn kabinetschef woog deze koning zwaar op
regeringen en regeerprogramma’s. Zijn rol was veel meer dan ceremonieel, zijn
invloed immens, zijn morele gezag desondanks onaangetast.

Boudewijn was geen heilige. Hij had zijn menselijke kanten,
ongetwijfeld, maar hij gebruikte én misbruikte zijn macht waar en wanneer het
hem uitkwam. In de eerste plaats voor God. In de tweede voor Vaderland.

Martin
Luther King Jr. zou op 15 januari vierentachtig geworden zijn, ware het niet
dat hij op 4 april 1968, gisteren vijfenveertig jaar geleden, bij een
moordaanslag in Memphis, Tennessee om het leven kwam. Dominee King schreef drie
boeken, ettelijke artikels en ontelbare speeches. Die werden vijftien jaar
geleden gebundeld in De autobiografie,
een boek dat uiteraard niet geeft wat het belooft, omdat King nu eenmaal geen
autobiografie schreef bij leven. Toch is dit een bijzonder interessant boek, al
was het alleen maar om opnieuw kennis te maken met de op idealen van vrijheid
en geweldloosheid gestoelde ideeën van King. Hieronder hebben we een aantal van
zijn uitspraken gebundeld, in de vorm van een heus virtueel interview. (Deze
tekst verscheen oorspronkelijk in De Financieel-Economische Tijd van zaterdag
20 februari 1999.)

Geweldloos verzet

‘Wij kunnen geen verlichte democratie hebben als
een bevolkingsgroep dom gehouden wordt. We kunnen geen gezonde natie zijn als
tien procent van de bevolking ondervoed en ziek is en ziektekiemen draagt die
geen onderscheid maken op basis van kleur, die zich niet aan de wetten van Jim
Crow houden. We kunnen geen ordelijke en gezonde natie zijn als de leden van
een bevolkingsgroep zó onder de duim worden gehouden dat ze bijna gedwongen
worden tot misdaad en asociaal gedrag. We kunnen geen echte christenen zijn
zolang we de belangrijkste les van Jezus in de wind slaan: heb uw naaste lief.
We kunnen geen echte welvaart bereiken als een grote bevolkingsgroep zó arm is
dat zij haast niets kan kopen. Als wij de democratie verdedigen tegen aanvallen
van buitenaf, moeten we er ook voor zorgen dat we eerlijkheid en vrijheid in
eigen huis bevorderen.’

(Uit de door de 15-jarige King gehouden voordracht
‘The Negro and the Constitution’ tijdens een voordrachtswedstrijd in Dublin,
Georgia die hij met glans won, 17 april 1944.)

Waar haalde u de persoonlijke inspiratie voor uw
geweldloze strijd?

King: ‘In
mijn karakter, en in het karakter van iedereen die sterk wil zijn, zijn eigenschappen
gecombineerd die flink tegenstrijdig zijn. Je bent zowel militant als
bescheiden, zowel idealistisch als realistisch. En ik denk dat ik mijn sterke
rechtvaardigheidsgevoel dank aan de sterke, dynamische persoonlijkheid van mijn
vader en dat ik mijn zachte kant heb geërfd van mijn moeder, die heel zacht en
lief is.’

Uw vader was dominee en u bent dat ook geworden, al
was dat aanvankelijk blijkbaar niet van harte?

‘Ik ontdekte dat veel
zwarte dominees ongeletterd waren en niet waren opgeleid in een seminarie, en
dat zette mij aan het denken. Ik was zowat opgegroeid in de kerk en wist
daardoor veel van godsdienst, maar ik vroeg me af of religie een goed
instrument kon zijn voor het moderne denken. Ik vroeg me af of religie
intellectueel respectabel en tegelijkertijd emotioneel bevredigend kon zijn.’

Hoe kwam u tot geweldloos verzet?

‘In mijn eerste jaar (aan het Morehouse College, 1944, FVL)
las ik voor het eerst het essay van Henry David Thoreau On Civil Disobedience (over de burgerlijke ongehoorzaamheid, FVL).
Door dit essay, waarin deze dappere man uit New England schrijft dat hij
weigert belasting te betalen en liever naar de gevangenis gaat dan dat hij
meewerkt aan een oorlog die de slavernij zal verbreiden tot in Mexico, kwam ik
voor het eerst in aanraking met het principe van geweldloos verzet.
Gefascineerd als ik was door het idee om te weigeren mee te werken aan een
verwerpelijk systeem, las ik het essay verschillende keren.’

Voor die geweldloosheid had u een stichtend
voorbeeld: Mahatma Gandhi.

‘Gandhi was waarschijnlijk
de eerste in de geschiedenis die Jezus’ moraal van liefde uittilde boven de
interactie tussen individuen en er een krachtige en effectieve sociale kracht
op baseerde. Liefde was voor Gandhi een krachtig instrument voor sociale en
collectieve hervorming. In deze gandhiaanse nadruk op liefde en geweldloosheid
ontdekte ik de methode tot sociale hervorming waarnaar ik had gezocht. De
intellectuele en morele bevrediging die ik tevergeefs had gezocht in het
utilitarisme van Bentham en Mill, de revolutionaire methodes van Marx en Lenin,
de sociale-contracttheorie van Hobbes, het ’terug-naar-de-natuur’-optimisme van
Rousseau en de supermanfilosofie van Nietzsche vond ik in Gandhi’s filosofie
van de geweldloosheid.’

Bussenboycot

‘Laten wij in alles wat we doen samen zijn. Eenheid
is nu het hardst nodig; als wij één zijn, kunnen wij alles bereiken wat we
willen en waar we recht op hebben. En laat u door niemand bang maken. Wij zijn
niet bang voor wat wij doen, omdat wij het binnen de grenzen van de wet doen.
Nooit in onze Amerikaanse democratie mogen wij denken dat wij iets verkeerds
doen als we protesteren. Protest is een recht.’

(Uit een toespraak tot de pas opgerichte Montgomery
Improvement Association, MIA, 5 december 1955.)

Op 1 december 1955 was er het incident met de
zwarte vrouw Rosa Parks die weigerde op te staan voor een blanke in een bus in
de stad Montgomery, Alabama. Het gevolg was dat de zwarten meer dan een jaar de
bussen meden. Was dat een zinvolle boycot?

‘Toen ik er langer over
nadacht, ging ik inzien dat wij onze medewerking aan een slecht systeem
opzegden en niet zozeer onze steun aan het busbedrijf introkken. Het
busbedrijf, als uiterlijke vertegenwoordiger van het systeem, zou er natuurlijk
schade van ondervinden, maar het hoofddoel was te weigeren nog langer mee te
werken aan het kwaad. Ik dacht aan Thoreaus essay On Civil Disobedience. Ik raakte ervan overtuigd dat wat wij in
Montgomery gingen doen, te maken had met wat Thoreau had gezegd. We zeiden
simpelweg tegen de blanke gemeenschap: wij kunnen niet langer meewerken aan een
slecht systeem. Vanaf dit moment zag ik onze beweging als een massale weigering
om mee te werken. En ik gebruikte het woord ‘boycot’ niet vaak meer.’

Alvorens het Hooggerechtshof in november 1956
rassendiscriminatie op bussen onwettig noemde, werd u door een volledig blanke
jury veroordeeld wegens het leiden van een illegale boycot. Heeft u toen niet
getwijfeld aan uw missie?

‘Iemand die is
veroordeeld, verlaat het gerechtsgebouw meestal met een somber gelaat, maar ik
liep met opgeheven hoofd en een glimlach op mijn gezicht. Ik wist dat ik nu een
veroordeelde crimineel was, maar ik was trots op mijn misdaad. Mijn misdaad was
dat ik samen met mijn mensen een geweldloze verzetsactie had gepleegd. Mijn
misdaad was dat ik mijn mensen een gevoel van waardigheid en zelfrespect wilde
geven. Mijn misdaad was dat ik de onvervreemdbare rechten opeiste op leven,
vrijheid en het nastreven van geluk. En bovenal was het mijn misdaad dat ik de
mensen ervan had proberen te overtuigen dat het niet meewerken aan het kwaad
een morele plicht is, net als het meewerken aan het goede.’

Heeft u altijd de juiste keuzes gemaakt in die
periode, eind jaren vijftig?

‘Als ik alles opnieuw zou
moeten doen, zou ik de zwarte gemeenschap anders leiden dan ik heb bedaan. De
fout die ik heb gemaakt, was dat ik tegen de rassenscheiding als geheel
protesteerde, terwijl ik me beter tegen een bepaald onderdeel ervan had kunnen
verzetten. Ons protest was zó vaag dat we niets bereikten waardoor de mensen
gedeprimeerd en wanhopig werden. Het was beter geweest als wij ons bijvoorbeeld
hadden geconcentreerd op discriminatie in bussen of in restaurants. Eén
overwinning, op een bepaald gebied, zou symbolisch zijn geweest en zou het
moreel en het enthousiasme hebben verbeterd.’

Liberalisme

‘Dit gebrek aan positief leiderschap van de
federale overheid blijft niet beperkt tot een bepaalde politieke partij. Beide
partijen hebben de zaak van de gerechtigheid verraden. De Democraten hebben dat
gedaan door toe te geven aan de vooroordelen en ondemocratische praktijken van
de Dixiecraten in het zuiden. De Republikeinen hebben het gedaan door toe te
geven aan de ongelooflijke hypocrisie van de reactionaire noorderlingen in de
rechtse vleugel. Deze mensen vertonen vaak een hemofilie aan woorden en anemie
aan daden.’

(Uit een toespraak op de Prayer Pilgrimage for
Freedom in Washington DC, 17 mei 1957.)

Men heeft u vaak het verwijt gemaakt dat u met het
communisme sympathiseerde. Hoe zag u de strijd van de ideologieën eigenlijk?

‘Mijn studie van Marx
overtuigde me er van dat de waarheid niet bij het marxisme en ook niet bij het
traditionele kapitalisme lag. Elk vertegenwoordigt slechts een gedeeltelijke
waarheid. Het traditionele kapitalisme zag niets in collectieve ondernemingen
en het marxisme zag niets in het particulier initiatief. Het negentiende-eeuwse
kapitalisme zag niet in dat het leven sociaal is en het marxisme zag en ziet
nog steeds niet in dat het leven individueel en persoonlijk is. Het Koninkrijk
Gods is niet de these van het individueel handelen, noch de antithese van het
collectief handelen, maar een synthese die de waarheden van beide in zich
verenigt.’

Anderen verweten u dan weer een té liberale
houding.

‘De grote indruk die veel
liberale theologen op mij hebben gehad, en mijn ook nu nog grote verlangen om
optimistisch te zijn over de menselijke natuur, hebben veel te maken met mijn
liberale houding. En natuurlijk is er een aspect van het liberalisme dat ik
altijd in ere zal houden: de nadruk die wordt gelegd op het zoeken naar de
waarheid en op een open en analytische geest, de weigering de beste inzichten
van de rede buiten te sluiten. De bijdrage die het liberalisme heeft geleverd
aan de filologisch-historische kritiek binnen de bijbelstudie, is van
onschatbare waarde geweest.’

JFK

‘Ik zeg hier dat een individu dat een wet
overtreedt die volgens zijn eigen geweten onrechtvaardig is en waarna hij
gewillig zijn straf accepteert om op die manier het geweten van de gemeenschap
wakker te schudden vanwege de onrechtvaardigheid, in feite het hoogste respect
betuigt jegens de wet.’

(…) ‘We mogen nooit vergeten dat alles wat Adolf
Hitler deed in Duitsland ‘legaal’ was en dat alles wat de strijders voor de
vrijheid in Hongarije deden ‘illegaal’ was. Het was ‘illegaal’ om hulp en steun
te bieden aan een jood in het Duitsland van Adolf Hitler. En toch, ik weet
zeker dat als ik in die tijd in Duitsland had geleefd, ik had geprobeerd om
mijn joodse broeders bij te staan. Als ik vandaag de dag in een communistisch
land zou wonen waar sommige principes die voor een christen essentieel zijn
worden onderdrukt, dan zou ik openlijk pleiten voor burgerlijke
ongehoorzaamheid tegen de antireligieuze wetten van dat land.’

(Uit een antwoordbrief aan blanke dominees die King
schriftelijk hadden verzocht zijn acties stop te zetten, 16 april 1963.)

Op 22 december 1963 werd president Kennedy vermoord
in Dallas. Hoe was uw relatie met hem?

‘Overal was men
verbijsterd door het nieuws van de moord op president John F. Kennedy. Wij
zagen hoe de vijfendertigste president van onze natie als een grote ceder werd
geveld. Het persoonlijk verlies was groot; het verlies voor de wereld was
overweldigend. Het was moeilijk te geloven dat iemand zo vol energie,
vitaliteit en kracht niet langer onder ons was.’

‘President Kennedy was een
persoonlijkheid met sterke tegenstellingen. Eigenlijk waren er twee John Kennedy’s.
De eerste regeerde de eerste twee jaar van zijn ambtsperiode onder de druk van
onzekerheid die een gevolg was van zijn nipte verkiezingsoverwinning. Hij
weifelde en probeerde aan te voelen in welke richting zijn leiderschap zich kon
ontwikkelen zonder al te veel steun te verliezen. In 1963 was echter een nieuwe
Kennedy opgestaan. Hij had ontdekt dat de publieke opinie geen strak keurslijf
draagt. Het Amerikaanse politieke denken was niet conservatief, noch radicaal
of gematigd. Het was boven alles veranderlijk. Het volgde eerder trends dan
uitgesproken lijnen. Een zelfverzekerd leiderschap kon het op een constructieve
manier sturen.’

Droom

‘Ik heb een droom dat op een dag deze natie zal
opstaan en de ware betekenis van haar credo zal vervullen: voor ons is het
vanzelfsprekend dat alle mensen als gelijken zijn geschapen.’

(…) ‘Ik heb een droom dat mijn vier jonge
kinderen op een dag zullen leven in een natie waar zij niet worden beoordeeld
naar de kleur van hun huid, maar naar de inhoud van hun karakter.’

(Uit de toespraak aan het einde van de zwarte mars
op Washington DC, 28 augustus 1963.)

Tijdens de ‘mars voor vrijheid en werk’ naar
Washington DC, hield u uw beroemde ‘I have a dream’-toespraak. Waar haalde u de
inspiratie hiervoor?

‘Ik begon mijn toespraak
voor te lezen en las door tot op een bepaald punt. Het publiek reageerde die
dag geweldig, en opeens kwam er iets over me. In juni van dat jaar, na een
vreedzame bijeenkomst van duizenden mensen in het centrum van Detroit, had ik
bij een toespraak in Cobo Hall de woorden ‘I have a dream’ gebruikt. Ik had
deze woorden ook voordien vaak gebezigd en voelde dat ik ze nu weer wilde
uitspreken. Ik weet niet waarom. Bij mijn voorbereiding van de toespraak had ik
er niet aan gedacht. Ik sprak de woorden uit, en vanaf dat moment schoof ik
mijn uitgeschreven tekst opzij en liet hem voor wat hij was.’

In 1967 raakten de Verenigde Staten steeds meer
betrokken in de oorlog met Vietnam. Waarom riep u de zwarte gemeenschap op om
dienst te weigeren?

‘Terugkijkend realiseerde
ik me dat het einde van mijn vertrouwen niet onverwachts kwam. Het kwam zoals
eb plaats maakt voor vloed. Terwijl ik terugdacht aan de gebeurtenissen, zag ik
dat het kwaad stapje voor stapje was opgebouwd. De ene onmenselijkheid was op de
andere gestapeld. Elke wandaad was op zich genoeg om te bewerkstelligen dat men
zich van schaamte zou willen verbergen. Wat afschuwelijk maar waar was, was dat
mijn land alleen maar praatte over vrede en in werkelijkheid uit was op een
militaire overwinning. In de handschoen van de vrede zat de gebalde, ijzeren
vuist van de oorlog verborgen. Ik voelde me naakt in mijn schuld en mijn
schaamte, zoals Duitsers zich moeten voelen als ze eraan terugdenken hoe hun
leiders met militaire middelen andere naties hebben geprobeerd te
overmeesteren. Ik vond dat ik mezelf te lang had toegestaan om zwijgend aan de
zijlijn te staan. Ik was een luid spreker maar een stille acteur, terwijl een
schijnvertoning werd opgevoerd.’

Beloofde Land

‘Door te moeten leven onder de dagelijkse dreiging
van de dood, wordt een mens soms moedeloos. Zo veel verbaal geweld en kritiek
te moeten doorstaan, soms zelfs van mijn eigen mensen, maakt mij af en toe
moedeloos. Om zo vaak ’s avonds gefrustreerd in bed te moeten stappen terwijl
ik de rillingen van de koude wind van de tegenstand nog voel, maakt mij soms zo
moedeloos dat ik ga denken dat al mijn werk voor niets is.’

(Uit een toespraak na een mars in Memphis, precies
een week voor zijn dood, 28 maart 1968.)

‘Ik weet niet wat er nu gaat gebeuren. We gaan
moeilijke dagen tegemoet. Maar het maakt mij nu niet meer uit. Want ik ben op
de bergtop geweest. En het maakt mij niet uit. Net als iedereen zou ik graag
een lang leven hebben – ik zou graag oud worden. Maar dat is niet waar ik me nu
mee bezig houd. Ik wil slechts Gods wil doen. En Hij heeft mij toegestaan de
berg te beklimmen. En ik heb op de top rondgekeken, en ik heb het Beloofde Land
gezien. Misschien lukt het mij niet om er met u te komen. Maar ik wil dat u
weet dat wij als volk het Beloofde Land zullen bereiken. En ik ben blij
vanavond. Ik maak me geen zorgen, ik ben voor niemand bang. Mijn ogen hebben de
glorie van de wederkomst van de Heer gezien.’

(Uit zijn laatste toespraak in Memphis, de avond voor
zijn dood, 3 april 1968.)

Clayborne Carson (red.) – Martin Luther King Jr. De autobiografie –
1998, Amsterdam, Arena/Kritak, 423 blz., ISBN 90-6303-775-9.

Vandaag
worden, naar jaarlijkse gewoonte, op verschillende plaatsen in de Verenigde
Staten de verjaardag van de moord op
Martin Luther King, Jr. herdacht. 4 april 2013 is al de 45ste verjaardag van
zijn dood. Volgens de in Londen residerende Amerikaanse advocaat William F.
Pepper was de moordenaar een lokale politie-agent uit Memphis, Tennessee. De
agent, Earl Clark, was een scherpschutter die nauw in contact stond met een
lokale maffiabaas. Het complot zou uitgetekend zijn in de hoogste regionen van
het land en James Earl Ray, de man die een celstraf van 99 jaar uitzat voor de
moord (en die op 23 april 1968 aan kanker overleed), zou er helemaal niets mee
te maken hebben gehad. Bovendien was het ook de bedoeling Andrew Young, een
naaste medewerker van King, op dezelfde plek om te brengen. Dr. Pepper stelde
dat in zijn uit 1995 daterende boek Orders to Kill. Ik had vijftien jaar
geleden een gesprek met hem. (Dit interview verscheen oorspronkelijk in De
Financieel-Economische Tijd van zaterdag 11 april 1998.)

In 1977
verzocht Rev. Ralph Abernathy, de rechterhand van Martin Luther King, advocaat
William F. Pepper de moordzaak te onderzoeken. Volgens Abernathy was er meer
aan de hand. Pepper was een oude bekende. In 1967 had hij een tijdje als
journalist door het platgebombardeerde Vietnam gezworven. Hij keerde terug uit
de hel als een overtuigd pacifist. Het was Pepper die het anti-Vietnamstandpunt
van Martin Luther King beïnvloedde. Het laatste jaar van Kings leven week de
blanke Pepper haast niet van de zijde van de charismatische zwarte leider.

Na de moord
vestigde een verbitterde Pepper zich als advocaat in Londen, waar hij jaren
voordien ook zijn studies al gedaan had. Cliënten had ie zowel in de States als
in Engeland. Toen Abernathy met zijn verzoek kwam, zat Pepper niet echt
verlegen om werk. Maar na het bekijken van enkele cruciale documenten –
verwaarloosd door de jury die Ray had veroordeeld – en het nauwgezet bestuderen
van de werking van het House Select Committee on Assassinations wist hij: dit
wordt míjn zaak.

Zo’n tien jaar
later, in 1988, was hij er al helemaal van overtuigd dat Ray niet alleen níet
de moordenaar was, maar dat die zelfs hoegenaamd niets met de moord te maken
had. Ray was de zondebok, de Lee Harvey Oswald-van-het-moment, met dat verschil
dat Oswald tenminste nog mee in het complot zat. Pepper bood zich bij Ray aan
om diens advocaat te worden, in de hoop alsnog een ernstig proces te kunnen
bekomen. Een nogal ironische situatie: de gewezen medestander van Martin Luther
King werd de voornaamste pleitbezorger van diens vermeende moordenaar.

Het onderzoek
van Pepper leidde tot in de diepste kernen van de FBI, de maffia en het
Amerikaanse leger. Hij ontdekte de gruwel en gruwelde van zijn ontdekkingen.
Het bewijsmateriaal dat hij verzamelde en verwerkte in zijn boek ‘Orders to
Kill’ uit 1995, was meer dan overtuigend. En toch: er kwam géén nieuw
proces-Ray. Meer nog: niemand wilde naar Pepper luisteren. Alleen off-the-record
werd zijn these door de directe betrokkenen bevestigd.

In 1993 kregen
Ray en Pepper een troostprijs: een tv-proces. Ernstig opgevat, weliswaar, met
een échte rechter, een échte openbare aanklager en échte getuigen. De
kroongetuigen lieten het echter op het allerlaatste moment afweten, bang dat ze
waren voor represailles, want zo’n tv-proces zou de media halen en de openbare
discussie beroeren. Een onterechte vrees, want de anders zo op smeuiige
verhalen beluste media gaven niet thuis, op de tv-stations die de uitzending
verzorgden na.

Orders to Kill

Begin april
1998 lag de paperbackeditie van Orders to Kill in de Engelstalige boekhandel.
Het blijft indrukwekkend om Peppers zoektocht op papier te volgen. Betere
misdaadverhalen lees je niet en het is dan nog vermoedelijk allemaal echt
gebeurd ook. In het nawoord voegt Pepper zijn bevindingen sinds de publicatie
van de oorspronkelijke hardbackeditie uit 1995 toe. Eindelijk wordt de
identiteit van de moordenaar onthuld.

Het moet
ongeveer zo gegaan zijn, volgens Pepper. De FBI en het leger besluiten – meer
dan waarschijnlijk met medeweten van president Johnson – Martin Luther King uit
de weg te ruimen. Ze contacteren Carlos Marcello, de peetvader van New Orleans
(ook al vernoemd in de JFK-complottheorie), die op zijn beurt Frank Liberto,
zijn associé uit Memphis, inschakelt voor de praktische afhandeling. Liberto
gaat op bezoek bij Loyd Jowers, eigenaar van Jim’s Grill, een snackbar recht
tegenover het Lorraine Motel, waar King die dagen verbleef. Jowers is Liberto
nog wat verschuldigd en kan niet anders dan toezeggen. Liberto belooft hem
100.000 dollar. Jowers zoekt op zijn beurt enkele vrienden van de lokale
politie van Memphis op, onder wie de uiteindelijke moordenaar. Verschillende
teams maken zich op om Martin Luther King en een van zijn voornaamste
medewerkers, Andrew Young (de latere ambassadeur bij de Verenigde Naties en
burgemeester van Atlanta), te vermoorden. De operatie wordt voorbereid door de
902 intelligentie-groep van het Amerikaanse leger. (Hooggeplaatste legerofficieren werkten dan al jaren samen met Marcello
om wapens van en naar de Verenigde Staten te smokkelen, schrijft Pepper. Wapens
werden gestolen in legereenheden en vervolgens verkocht, de opbrengst werd
gedeeld). Tussen al die organisaties in, bevindt zich Raul, de man die
James Earl Ray na diens ontsnapping in Montréal ging recruteren voor het
smokkelwerk.

King wordt met
één schot geveld. Te vroeg, want de andere schutter is nog niet klaar om Young
neer te schieten. De moordenaar ontsnapt. Enkele dagen later identificeert de
FBI James Earl Ray als de vermoedelijke moordenaar. Ray wordt pas twee maanden
nadien gearresteerd op Heathrow, de luchthaven van Londen, op weg naar Brussel.
In maart 1969 volgt dan een schertsproces dat nauwelijks tweeëneenhalf uur
duurt. Ondertussen hebben de Memphis Police Department, MPD, en de FBI alle
mogelijke sporen uitgewist. Tot zover de over meer dan 500 pagina’s uitgewerkte
these van Dr. Pepper.

Pepper zegt dat
de jury destijds negentien bewijsstukken straal genegeerd heeft, waaruit moest
blijken dat Ray de moord niet had begaan. Sindsdien heeft Pepper nog meer dan
tien nieuwe aanwijzingen gevonden. King werd officieel vermoord vanuit de
badkamer van het sjofele appartement dat Ray onder het pseudoniem John Willard
huurde. Maar vanuit die positie werd het zicht op het balkon van het Lorraine
Motel belemmerd door struiken. Toeval of niet, maar de dag ná de moord werden
de struiken verwijderd. Verschillende getuigen hebben King na het schot een
opwaartse beweging zien maken, alvorens hij neerviel. Dat is onmogelijk als het
schot horizontaal werd afgevuurd (vanaf Rays badkamervenster) en het
ondersteunt nogmaals de visie dat het schot van beneden kwam.

Even opvallend:
normaal zorgde de FBI voor een vast bewakingsteam voor King. Toevallig kregen
de leden daarvan die dag te horen dat ze naar huis mochten. Twee zwarte
brandweermannen in de kazerne recht tegenover het Lorraine Motel, mochten
eveneens onverwacht vroeger naar huis, zonder dat daar een verklaarbare reden
voor was. De voorziene kamer voor King werd de dag voor zijn aankomst in
Memphis nog gewijzigd. Van een veilige plaats op de eerste verdieping werd hij
verplaatst naar een kamer op de tweede verdieping, met balkon aan de voorzijde
van het gebouw. In het zicht van potentiële moordenaars. Meer nog: King wilde
oorspronkelijk in het chiquere Holiday Inn logeren, maar de FBI had hem er via
een omweg van overtuigd dat dat niet goed was voor zijn imago. Het Holiday Inn
werd gerund door blanken, het Lorraine Motel door zwarten.

Audiëntie

Dr. William F. Pepper was een drukbezet man, toen ik hem in de lente van
1998 contacteerde. Hij pendelde voortdurend tussen de Verenigde Staten en
Groot-Brittannië. Een interview met hem vastleggen, kwam zowat op hetzelfde
neer als een audiëntie bij de paus vragen. Na lang aandringen lukte het toch.
Pepper was moe van het vele reizen en hij was kregelig omdat de pers hem links
laat liggen.

Was u er meteen na de moord van overtuigd dat er
meer aan de hand was dan enkel die ene James Earl Ray die King zou hebben
doodgeschoten?

Pepper: ‘Neen. Negen jaar lang dacht ik dat ze de juiste
man hadden gearresteerd.’

Pas in 1977 was u ervan overtuigd dat er een
samenzwering was?

‘Ik was
hélemaal niet overtuigd. Abernathy overhaalde me om met Ray te gaan praten in
de gevangenis. Pas na vijf uur ondervraging waren we er zeker van dat Ray niet
de schutter was.’

In Rays eigen boek uit 1992, ‘Who killed Martin
Luther King?’, beweert hij zelfs dat hij niet eens in de buurt van het Lorraine
Motel was op het moment van de moord. Gelooft u dat?

‘Natuurlijk.
Hij reed nog vóór de moord weg van die plek. De rechtbank weet dat ook. Ze
bezit al dertig jaar twee getuigenissen van toevallige passanten die een blanke
man in een witte Mustang hebben zien wegrijden. Dit zijn mogelijke alibi’s voor
Ray. Alleen heeft de rechtbank daar nooit rekening mee gehouden.’ (Pepper overhandigde ons een kopie van de
FBI-getuigenissen. Twee heren, ene William Reed en ene Ray Hendrix, zeggen dat
ze een Mustang geparkeerd hebben zien staan voor Jim’s Grill, de snackbar van
Loyd Jowers recht tegenover het Lorraine Motel en vlak naast het gebouw waar
Ray een kamer huurde. Even later, rond kwart voor zes, werden ze bijna
aangereden door diezelfde Mustang. Reed omschrijft de chauffeur als blank, noch
jong, noch oud, met een wit hemd, mogelijk ook een das. Ray heeft – los van
deze twee getuigenissen – altijd volgehouden dat hij op dat moment dát traject
heeft afgelegd, FVL.)

Bedoelt u dat ze niet ter sprake kwamen tijdens het
tweeëneenhalf uur durend proces tegen Ray?

‘Dat bedoel ik,
ja. Ze hebben ze begraven. Ze begraven álles.’

Vreemd toch dat Ray in eerste instanties schuldig
pleitte?

‘Niet zó
vreemd, als u beseft dat hij onder enorme druk stond.’

Dan nog. Zelfs als je 24 uur op 24 in een
klaarverlichte, kleine cel verblijft, voortdurend gecontroleerd wordt en af en
toe gemolesteerd, doe je dat toch niet?

‘Dat soort
dingen gebeurt de hele tijd. De toenmalige advocaat van Ray, Percy Foreman, zei
hem dat als hij níet schuldig pleitte, Rays vader – die veertig jaar voordien
misbruik had gemaakt van een voorwaardelijke invrijheidsstelling – opnieuw naar
de gevangenis zou moeten. ‘Je hebt geen kans,’ zei Foreman tegen Ray, ‘je bént
al veroordeeld. Ze zullen je roosteren!’ Maar het meest overtuigende argument
in Rays ogen, was dat Foreman zei dat hij een slechte gezondheid had en dat hij
Ray niet optimaal zou kunnen verdedigen. Ray wist dus dat hij niet op een goeie
verdediging moest rekenen. Foreman stelde hem voor 500 dollar te geven aan
James’ broer, zodat die een nieuwe advocaat kon zoeken. Dat staat allemaal op
papier. Die brief werd afgedrukt in het boek van James.’

‘Johnson was op de hoogte’

U schrijft dat King eraan dacht om samen met de
onlangs overleden (in 1998, FVL) pediater Benjamin Spock als derde kandidaat op
te komen bij de presidentsverkiezingen van 1968, naast Richard Nixon en Robert
Kennedy. Hoe serieus dacht hij daaraan?

‘Héél serieus.
Tot de regering en infiltranten van de FBI de geplande conventie van de nieuwe
partij lieten ondermijnen. Er was overigens nog een andere mogelijkheid: Robert
Kennedy wilde Martin vragen kandidaat-vice-president te worden.’

De populaire maar tot dan toe enkel op de rechten
van de zwarten gefocuste King dreigde dus een reëel gevaar te worden voor het
Amerikaanse establishment?

‘Het
voornaamste dreigement was dat King een half miljoen zwarten naar Washington
wilde brengen, in de ‘Poor People’s Campaign’. Het was niet zozeer bedoeld als
een mars, ze wilden hun tenten opslaan in de buurt van het Witte Huis. Het
leger vreesde dat dit zou uitmonden in rellen. Vergeet niet dat er in 1967 in
een stuk of honderd steden rellen waren uitgebroken en dat er zowat overal
brand werd gesticht.’

De FBI volgde King al een jaar of tien. Ze
luisterden zijn telefoons af, installeerden microfoons in al de hotelkamers
waarin hij verbleef, stuurden hem in 1964 een brief waarin stond dat ze op de
hoogte waren van zijn overspeligheid en bereid om dat aan de grote klok te
hangen, met als toemaatje de nauwelijks verholen suggestie dat King best
zelfmoord kon plegen. Waarom zouden ze dan tot in 1968 hebben gewacht om hem
uit te schakelen?

‘In april ’68
waren we iets meer dan twee maanden verwijderd van de geplande ‘Poor People’s
Campaign’. Daar kwam nog bij dat King zich heel sterk begon te verzetten tegen
de oorlog in Vietnam. De overheid zag dat als een bedreiging van haar belangen.
Kings leven moest heel snel beëindigd worden.’

‘Er zíjn nog
andere pogingen geweest om Dr. King te vermoorden. Een gewezen scherpschutter
uit het leger heeft me verteld dat hij in 1965 tijdens een mars King in zijn
vizier kreeg. Maar toen verdween King in de massa en kon het schot niet worden
afgevuurd. Als ze het hadden gekund, hadden ze hem dus veel eerder vermoord.
Maar er was pas sprake van een echte crisis in ’67/’68.’

In een FBI-nota van halfweg de jaren zestig is er
sprake van om King ’te verwijderen van de nationale scène’.

‘J. Edgar
Hoover wilde King neutraliseren, hij zocht zelfs al een vervanger voor hem.’

De familie van Martin Luther King wijst president
Johnson aan als medeplichtig. U doet dat niet in uw boek. Hoe komt dat?

‘Omdat ik dat
toen ik het boek schreef nog niet wist. Achteraf is ‘kolonel Gardner’ (Gardner is een schuilnaam die Pepper
gebruikt voor een hooggeplaatste militair, FVL) me komen opzoeken. Hij zei
dat niemand anders dan Lyndon B. Johnson de beslissing kon nemen om King te
laten vermoorden. Er stonden immers militaire carrières op het spel.’

‘Als je zo’n
boek schrijft, moet je altijd aanvoelen hoe vér je kan gaan. Wat kan je je
lezers aandoen, bij wijze van
spreken. Sommige dingen zijn zo moeilijk aanvaardbaar, dat je ze er beter uit
laat. Ik heb bijvoorbeeld onloochenbare verbanden gevonden tussen Jack Ruby (de nachtclubeigenaar die Oswald vermoordde,
FVL) en Raul. Ooggetuigen hebben me op basis van fotomateriaal gezegd dat
ze Ruby en Raul samen hebben gezien in Houston en in Dallas, Texas. Ik hád dus
de link kunnen leggen tussen de moord op King en de moord op president Kennedy.
De link ís er, maar zover heb ik niet
willen gaan.’

We hebben het hier dus over een samenzwering
waarbij de president, de CIA, de FBI, het leger, de politie van Memphis en de
maffia betrokken zijn?

‘De rol van de
FBI bestond er vooral in om de zaak toe te dekken. Wat de CIA betreft, heb ik –
in de moord op King tenminste – geen aanwijzingen gevonden van enige
betrokkenheid. Het is wel zo dat een vroegere FBI-infiltrant, Marrell
McCollough, tegenwoordig voor de CIA werkt. McCollough was destijds in opdracht
van de FBI geïnfiltreerd in de kringen rond Dr. King en speelde nuttige
informatie over hem door aan zijn oversten. Maar of de CIA een rechtstreeks
aandeel had in de moord… Ik kan alleen maar raden, maar ik vermoed wel dat ze
op het vlak van de relaties tussen de overheidsorganisaties een substantiële
rol hebben gespeeld. De wekelijkse briefings op donderdag over de activiteiten
van King vonden immers plaats op het hoofdkwartier van de CIA.’

‘Hardere
bewijsstukken heb ik gevonden over de rol van het leger en de politie van
Memphis, Tennessee.’

We willen het nog even hebben over de rol die
president Johnson speelde. Was hij degene die de opdracht gaf of superviseerde
hij alleen maar? Of werd hij vanop een afstand op de hoogte gehouden?

‘Om dat te
weten, had ik op dat moment een vlieg op de muur in het Oval Office moeten
zijn. Ik vermoed dat hij zo weinig mogelijk van de details op de hoogte had
willen zijn. Ik geloof niet dat hij de expliciete opdracht heeft gegeven om
King te vermoorden. Misschien hebben ze het hem voorgesteld en heeft hij ja
geknikt, iets van die orde. Maar hij was op de hoogte.’

‘Ken je
Madeleine Brown? Zij was jarenlang de minnares van Johnson. In haar
autobiografie schrijft ze dat Johnson betrokken was bij de moord op president
Kennedy. Hij had het erover met haar de avond vóór en de ochtend ván de moord.
‘Na vandaag zullen de Kennedy’s me niet meer hinderen,’ zei hij. Opmerkelijk,
niet?’

Even opmerkelijk is uw bewering dat J. Edgar Hoover
gecontroleerd werd door de maffia.

‘De FBI en de
maffia werkten samen. It was a two way
street.’

De moordenaar is dood

In het nawoord van de paperbackeditie van ‘Orders
to Kill’ identificeert Loyd Jowers de lokale MPD-agent Earl Clark als de
eigenlijke moordenaar. Waarom zouden we Jowers
moeten geloven, een man die álles zou doen voor geld?

‘Waarom zou hij
hier vandáág nog over moeten liegen? Jowers heeft niets te winnen met een bekentenis.
Hij kende Clark, ging samen jagen met hem. Clark was ook een goeie bekende van
Frank Liberto, de lokale maffiabaas. Jarenlang had Clark een sluitend alibi.
Zijn vrouw zei dat hij thuis was op het ogenblik van de moord. Tot ik in
contact kwam met een taxichauffeur James McCraw die me bevestigde dat hij
mevrouw Clark had vervoerd rond het tijdstip van de moord. Ze was dus niet
thuis.’

‘De advocaat
van Loyd Jowers zegt nu dat zijn cliënt jaren geleden al Earl Clark had
aangewezen als de moordenaar van Martin Luther King. Het is niet zomaar iets
dat hij snel heeft verzonnen.’

Clark is dood, hij kan zich niet meer verweren.

‘Dat is
inderdaad een probleem. Er zijn dertig jaar overheen gegaan. Vele getuigen zijn
intussen gestorven.’

In de eerste editie van uw boek noemde u nog een
zekere John D. Hill, een sergeant in de 20th SFG (Special Forces Group, beter
bekend als de ‘Green Berets’) als diegene die het had gedaan. Ook de
mysterieuze Raul wordt als mogelijke moordenaar aangehaald.

‘J.D. Hill was
een scherpschutter in het leger en werd me door bronnen binnen het leger zelf
aangeduid als betrokkene bij de moord. Raul daarentegen is áltijd een
hoofdverdachte geweest. De toenmalige minnares van Raul, zegt dat hij haar zelf
heeft bekend dat ie King had vermoord. Hetzelfde verhaal hoorde ze van andere
mensen uit Rauls entourage. Raul zit midden in het complot. Toch geloof ik niet
meer dat hij de moordenaar is.’

De ideale zondebok

Na Rays ontsnapping uit de gevangenis van Jefferson
City in 1967, trok hij naar Montréal. Daar ontmoette hij Raul in een bar.
Waarom zou Raul naar Montréal moeten gaan om er een ontsnapte gevangene uit te
pikken?

‘Ontsnapte
gevangenen zijn heel nuttig voor dit soort activiteiten. Al wat ze nodig
hebben, is een beetje geld en wat aandacht, dan zijn ze perfect gelukkig. Een
hooggeplaatste officier zei me dat het leger een lijst bijhoudt van ontsnapte
gevangenen die kunnen worden ingeschakeld voor ondergrondse activiteiten. Die
mensen zijn tot álles bereid, als ze maar niet opnieuw achter tralies
belanden.’

Maar Ray had de reputatie bijzonder onhandig te
zijn, al zijn ‘misdadige’ activiteiten liepen op een arrestatie uit. U haalt
zelf aan dat hij ooit eens een bank overviel en vervolgens zijn schoenen
uittrok om minder opvallend te kunnen ontsnappen. Toen hij tijdens zijn vlucht
pijnlijke voeten begon te krijgen, trok hij enkele vrouwenschoenen aan die hij
toevallig zag liggen. Een paar honderd meter verder werd hij ingerekend. En zo
iemand wordt ingeschakeld in een ultrageheim moordcomplot?

‘Precies, ja,
omdat men hem gemakkelijk tot zondebok kon maken.’

Ja, maar door zijn gestuntel had hij net zo goed de
hele operatie kunnen doen mislukken. Hij had toch iets verkeerd kunnen doen?

‘Hij dééd iets
verkeerd. Hij verliet de plaats van de misdaad, nog vóór de misdaad begaan was.
Dat was niet de bedoeling. Enkele dagen voordien kocht hij nog het verkeerde
wapen en moest Raul hem terug naar de winkel sturen.’

Wisten de samenzweerders dat Ray niet ter plekke
was op het ogenblik van de moord?

‘Raul had hem
op het hart gedrukt niet op zijn kamer te blijven die middag. Alleen hadden ze
gedacht dat hij te voet zou vertrekken, niet per auto.’

Hoe slaagde Ray erin nog meer dan twee maanden uit
handen van de politie te blijven?

‘Hij zat in
Europa. Eerst in Engeland, later ook even in Portugal waar hij probeerde lid te
worden van het vreemdelingenlegioen.’

Eerst moest hij wel nog naar Canada. Hoe is hij de
grens over geraakt?

‘Het duurde
enkele dagen voor de politie een communiqué uitgaf dat James Earl Ray de hoofdverdachte
van de moord op Martin Luther King was. Bovendien had Ray een vervalst
rijbewijs op zak. Daarmee wil ik niet zeggen dat hij helemaal géén hulp zou
hebben gehad om de Verenigde Staten te verlaten. Ray zelf wil daar overigens
niks over kwijt. Als er iemand hem
heeft geholpen, zullen we dat nooit van Ray vernemen, hij wil niemand verraden.
Alleen over Raul heeft hij vanalles gelost, omdat die hém erin had geluisd.’

Kan het zijn dat Ray bij zijn ontsnapping in 1967
al hulp kreeg van buiten de gevangenis?

‘Best mogelijk,
maar ook dat zal hij niet verder vertellen, mocht het zo geweest zijn. Wat ik
wel weet is dat hij bij een ontsnappingspoging in 1977 hulp van buitenaf kreeg.
De bedoeling was namelijk om hem te vermoorden.’

Waarom zouden ze hem negen jaar na de moord nog
moeten ombrengen, hij wist toch van niks?

‘Ja, maar de
hoorzittingen van het House Select Committee on Assassinations waren volop
bezig en James was een belangrijke getuige. En ook al wist hij niks van de
samenzwering, het zou altijd gekund hebben dat hij bepaalde dingen had
opgevangen. Hij was een potentieel gevaar en dat gevaar diende uitgeschakeld (Ray werd net niet vermoord, maar na zijn
ontsnappingspoging werd hij voor maanden in een isoleercel opgesloten en het
Select Committee nam zijn getuigenis daarna niet meer ernstig, FVL).’

Het onderzoek van het Select Committee verliep
opvallend slordig en ongeïnteresseerd.

‘Ik weet niet
of het bewust of onbewust slordig was. Volgens mij was die onderzoekscommissie
in de eerste plaats opgericht om alle samenzweringstheorieën voor eens en voor
altijd de grond in te boren.’

U hekelt de media, die – volgens uw bevindingen –
een merkwaardige rol hebben gespeeld bij het toedekken van de waarheid.

‘Ik zou het
niet zozeer merkwaardig noemen. Eerder: normaal. De stelling dat de media in
Amerika onafhankelijk werken is een mythe. Ze worden gecontroleerd door de
overheid en door corporatistische belangen. Ze hebben een andere agenda dan het
zoeken naar de waarheid. De FBI en de CIA hebben hun mannetjes bij de bladen en
de omroepen. Het nieuws wordt gefilterd, hoofdredacteurs weten heel precies
waar ze zich aan moeten houden. Je merkt het bij elk gevoelig thema.’

‘Weet je, twee
weken geleden kwam Don Wilson, een voormalig FBI-agent, naar buiten met het
verhaal dat hij al jaren twee documenten bezit, die duidelijk aantonen dat Raul
bestáát én dat hij iets met Ray te maken had, want Wilson had de papieren
gevonden in de Mustang van Ray. Dat verhaal hebben we jarenlang achtergehouden,
in de hoop dat er toch nog een proces zou komen. Maar toen die hoop verdwenen
was, organiseerden we een persconferentie waarop Wilson aanwezig was. Wel, de
media hebben dat ergens op een middenpagina begraven. Als ze er al iets over schreven.’

Zwarte medeplichtigen?

Martin Luther King werd vermoord op 4 april 1968 om
18.01u omdát hij op dat balkon verscheen. Stel dat hij dat niet gedaan had, hoe
zou de samenzwering dan verder afgelopen zijn?

‘Ze gingen hem
vermoorden, daar twijfel ik geen seconde aan. Of het nu daar was in Memphis of
bij een andere gelegenheid. Het was Rev. Billy Kyles, een van de medestanders
van King, die hem naar buiten riep – hoewel Kyles dat blijft ontkennen. King
moest samen met Kyles en Ralph Abernathy naar een diner. Vanaf het balkon
maakte King nog een ontspannen praatje met zijn chauffeur die beneden bij de
wagen stond te wachten. Toen werd er geschoten.’

Een zekere Morris Davis getuigde onder ede dat hij
Abernathy en een andere medewerker van King een tijdje voor de moord had zien
onderhandelen met maffiabaas Liberto. U gelooft niet dat Abernathy betrokken
was bij het complot. Toch is het opvallend dat het door zijn getreuzel was dat
ze te laat gingen komen voor dat diner op 4 april en dat King nog even moest
wachten, waarna hij op het balkon verscheen.

‘Ik heb weken,
máánden, gezwoegd op dat deel van het verhaal en ik heb niks, maar dan ook
niks, gevonden dat de aantijgingen van Davis bevestigt.’

Jaren na de feiten schreef Abernathy een boek
waarin hij beweerde dat King de avond vóór de moord een blanke vrouw op zijn
kamer had uitgenodigd en dat dat niet was voor een babbel over het werk.
Frappant.

‘Ze waren
voordien op bezoek geweest bij een zwarte activiste, maar daar was Abernathy in
slaap gevallen. Ralph sliep wel vaker, weet je. In het hotel zou Dr. King dan
het bezoek hebben ontvangen van senator Davis, een blanke vrouwelijke senator
uit Kentucky, waar ook Martins broer bij aanwezig was. Er zou een
woordenwisseling geweest zijn en ze zouden naar bed gegaan zijn, zo schrijft
Abernathy. Ik betwijfel het. Ik weet ook niet waarom Ralph zoiets heeft
geschreven.’

Er blijven nog enkele vraagtekens. U zult moeten
blijven zoeken.

‘Neen, mijn
werk is gedaan. Ray zal een van de weken of maanden sterven (Ray overleed zelfs heel kort daarna, op 23
april 1998, FVL), er zal zeker geen proces meer komen, ik heb mijn job
gedaan. Uiteindelijk was het er mij alleen maar om te doen een nieuw proces te
bekomen. Als de familie King nog elementen van de waarheid wil verzamelen, mij
best. Ik zal hen zo goed als dat kan steunen. Willen zij een openbare
aanklager, ik zal er mee naar helpen zoeken. Maar míjn doel is onbereikbaar
geworden.’

Dat moet een frustrerende vaststelling zijn, na
twintig jaar onderzoek.

‘Dat is het
ook.’

U bent er zeker van dat u de waarheid kent, maar het
Amerikaanse publiek zal die nooit te horen krijgen.

‘Neen, omdat de
getuigen nooit door een jury zullen gehoord worden. They’re shutting it down.’

Morgen is
het vijfenveertig jaar geleden dat op 4 april 1968 één goedgemikte kogel de
charismatische zwarte leider Dr. Martin Luther King, Jr. velde. De man die
altijd geweldloosheid had gepredikt, werd het slachtoffer van een brute
gewelddaad. James Earl Ray werd direct na de moord geïdentificeerd en later ook
veroordeeld als de eenzame moordenaar. Maar, ondanks het feit dat de overheid
en het gerecht niet willen weten van diverse samenzweringstheorieën, zijn er
sterke aanwijzingen voor een complot. ‘Het is pas sedert vorig jaar dat we
eindelijk zijn beginnen beseffen wie er achter de moord op vader zit,’ zei
Martin Luther King III, Kings oudste zoon, tijdens een interview dat ik in de lente van 1998 met hem had. ‘Zelfs als nu niet de volledige
waarheid aan het licht zou komen, weten wíj het tenminste.’ (Dit interview
verscheen oorspronkelijk in De Financieel-Economische Tijd van zaterdag 4 april
1968, exact dertig jaar na de moord.)

De op 15 januari 1929
geboren Martin Luther King, Jr. begon zijn carrière als dominee in de Ebenezer
Baptist Church, aan de Auburn Avenue in Atlanta, Georgia. Halfweg de jaren
vijftig wierp hij zich voor het eerst op als nationaal predikant van de
geweldloosheid. King had een eindeloze bewondering voor Mahatma Gandhi, de
Indiase leider die eveneens geweld verafschuwde.

In 1955 organiseerde King
in de staat Alabama een bussenboycot die meer dan een jaar zou aanslepen.
Aanleiding was het proces tegen Rosa Parks, een zwarte vrouw die had geweigerd
plaats te nemen in het voor zwarten gereserveerde compartiment op de bus. Het
charisma van King, de moed van Parks en de koppige onverzettelijkheid van de
lokale zwarte bevolking, zorgden ervoor dat het bestuur van Alabama – en met
name de financieel gepluimde maatschappijen voor openbaar vervoer – met de
handen in het haar zaten.

Kings naam was meteen
gevestigd. Bij de presidentsverkiezingen van 1960, met miniem verschil gewonnen
door John Fitzgerald Kennedy, beloofde de democratische
kandidaat-vice-president, Lyndon B. Johnson, rekening te zullen houden met de
burgerrechten van de zwarten. In de praktijk kwam er niets van terecht. In 1963
zette de ongeduldige King een mars op Washington in. Vele honderdduizenden
wandelden vreedzaam door de Amerikaanse hoofdstad. Andere manifestaties
verliepen minder vreedzaam, omdat FBI-infiltranten erin slaagden herrie te veroorzaken. De regering probeerde King hiervoor de schuld te geven. De FBI van J.
Edgar Hoover volgde elke stap van de stichter-voorzitter van de Southern
Christian Leadership Conference. Zijn telefoon werd afgetapt, hotelkamers
stonden vol verborgen microfoontjes en King ontving zelfs anonieme
doodsbedreigingen. Eén keer raadde een FBI-agent (Hoover zelf?) hem aan maar
best zelfmoord te plegen, omdat ze bewijzen hadden verzameld van zijn ontrouw.

De woede van de Amerikaanse
autoriteiten werd nog extra aangewakkerd, toen King in 1964 de Nobelprijs voor
de Vrede en in 1965 de titel ‘Man van het Jaar’ van het weekblad Time kreeg.
In 1967 keerde de populaire King zich resoluut tegen de oorlog in Vietnam, een
oorlog die van Amerikaanse zijde vooral zwarte mensenlevens eiste. Daarmee
zette hij niet alleen het leger, maar ook zijn vroegere ‘bondgenoot’ Johnson
tegen zich op. Die explosieve mengeling van vijanden – president, FBI, leger –
werd King uiteindelijk fataal.

Begin 1968 dacht King
eraan op te komen als onafhankelijke derde kandidaat voor de
presidentsverkiezingen van november, naast Richard Nixon en Robert Kennedy.
King wilde de befaamde pediater Dr. Benjamin Spock als zijn rechterhand aanstellen. De opportunistische Kennedy zag het gevaar
echter in en bood King de post van vice-president aan, mocht hij in november
verkozen worden.

King was dus niet langer
enkel de spreekbuis van de zwarten. Bovendien dreigde hij ermee in juni ’68 met
de ‘Poor People’s Campaign’ naar Washington te trekken, een confrontatie die de
door zijn politiek ten aanzien van Vietnam nu al geïsoleerde Johnson niet
aandurfde.

James
Earl Ray

Inmiddels was James Earl
Ray ten tonele verschenen. Ray was een derderangsdief, die omwille van een
gewapende overval in 1959 tot twintig jaar cel was veroordeeld. Voorjaar 1967
slaagde Ray erin te ontsnappen naar Canada. Daar verwierf hij zich een nieuwe
identiteit en kwam hij in contact met een zekere ‘Raul’, die mensen ronselde om
wapens en drugs van en naar de Verenigde Staten te smokkelen.

Na een aantal
gezamenlijke transacties belandden Raul en Ray in Memphis, Tennessee, op de
vooravond van de moord op Dr. King. Ray kocht het moordwapen, maar beweert dat
hij verder van niks op de hoogte was. In zijn boek Who killed Martin Luther
King? uit 1992, schrijft Ray dat hij vlak vóór de moord naar een garage ging
om er een lekke band te laten herstellen. Verschillende getuigen hebben die
versie inmiddels bevestigd. Toch werd Ray na een nepproces in maart 1969
veroordeeld tot 99 jaar gevangenisstraf. Zijn advocaat had hem aangeraden
schuldig te pleiten, maar niet vooraleer hij hem ermee gedreigd had zijn oude
vader – die veertig jaar voordien eens een voorwaardelijke invrijheidsstelling
had geschonden – opnieuw te laten opsluiten, indien hij niet zou gehoorzamen.
Ray had dan al weken doorgebracht in een isoleercel, die 24 uur op 24 verlicht
werd en waarbij hij herhaaldelijk gemolesteerd werd door zijn bewakers. Ray, intussen helemaal murw, gaf toe, maar trok zijn bekentenis enkele dagen na het proces al in. Toch
slaagde geen enkele van de advocaten die hem daarna nog zouden
vertegenwoordigen, erin een nieuw proces op gang te krijgen. Hoewel elk ernstig
onderzoek wees in de richting van een samenzwering – eventueel zelfs gelinkt
aan de moorden op de Kennedy’s – kwam ook een House Select Committee on
Assassinations in 1978 tot de officiële conclusie dat Ray de trekker had
overgehaald. In werkelijkheid, zo beweerde ook Rays advocaat Dr. William F.
Pepper in 1995 in Orders to Kill, was King het slachtoffer van een complot
dat werd uitgedokterd door het leger, uitgevoerd door de maffia en enkele
lokale politie-agenten van Memphis, toegedekt door de FBI en de CIA, en
wellicht met volledig medeweten van de president.

De waarheid lijkt echter samen
met James Earl Ray te zijn gestorven. Ray had leverkanker en was in april 1998 terminaal ziek. Een
gepland interview in het hospitaal van de gevangenis van Nashville moest op het
laatste ogenblik worden afgezegd wegens de kritieke toestand waarin Ray plots
weer verkeerde. Ray zou niet lang
daarna, op 23 april 1998, overlijden.

Ook Dr. Pepper vindt dat
ie zijn taak volbracht heeft. Zíjn einddoel, een proces, zal hij nooit bereiken.
Alleen de familie-King blijft verder zoeken naar de waarheid. Wij zochten in
Atlanta Martin Luther King III, zoon
van Dr. King, en Isaac Farris, Jr.,
neef van Dr. King, de zoon van Kings zus, op. King III is sinds januari ’98 voorzitter van de Southern Christian Leadership Conference, in 1957
opgericht door zijn vader. En Farris is ‘Chief Operating Officer’ van het
Martin Luther King, Jr. Center for Non-Violent Social Change, het centrum dat
onmiddellijk na de moord werd opgericht door weduwe King en dat tegenwoordig
geleid wordt door Dexter Scott King, de jongste zoon van Dr. King.

Verenigde
Geweldstaten

‘Ik geloof
niet dat we ooit nog iemand zullen krijgen als Martin Luther King, Jr,’ zegt
zijn zoon en naamgenoot. ‘Toch zeker niet tijdens mijn leven. Het leiderschap
waar hij voor stond, moet nu van verschillende kanten komen: de religieuze
gemeenschap, politici, zakenmensen.’ Hij verwijst meteen naar wat volgens hem
de voornaamste oorzaken zijn van de huidige sociale impasse in de wereld: armoede
en geweld.

King III: ‘Als
de zakenwereld werk zou willen maken van het bestrijden van armoede – laat ons
zeggen: dat ze er ná het boeken van winst hun voornaamste bestaansreden van
zouden maken – is het probleem binnen de vijf of de tien jaar zo goed als van
de baan. We moeten dus een manier vinden om zakenmensen ervan te overtuigen
zich te engageren om sociale ziekten aan te pakken.’

Geweld is een kanker van onze samenleving, zegt u.
Ook binnen de zwarte samenleving wordt geweld gepredikt. Door de Nation of
Islam van Louis Farrakhan, bijvoorbeeld.

Farris: ‘Geweld is verkeerd.
Altijd. Overal. Jammer genoeg zijn er een aantal factoren binnen de
Afrikaans-Amerikaanse samenleving, die – eens ze samenkomen – de problemen
alleen maar verergeren. Veel van die mensen zijn niet naar school geweest. Ze
hebben niet de middelen om tegen gewelddadigheid te vechten. Als een politie-agent mij ten onrechte een bekeuring
geeft, weet ik waar en hoe ik klacht moet indienen. Een overheidsgebouw of een
rechtszaal jagen mij geen angst aan. Ik kan me uitdrukken, vele anderen kunnen
dat niet. Het enige wat ze kennen is geweld. Geweld als gevolg van frustratie.
Hoe beter je opgeleid bent, hoe minder geweld je zult gebruiken.’

King III: ‘Kijk, als de
mens niet onmenselijk zou zijn tegenover zijn medemens, zouden we een
geweldloze samenleving hebben. Het probleem is dat dat wel het geval is.
Geweldloosheid heeft nog maar weinig kansen gekregen in de praktijk. Ik zie
twee voorbeelden in de geschiedenis: Gandhi in India en Martin Luther King in
Amerika. De rest is altijd geweld geweest. Geweld als antwoord op ander geweld.
De Verenigde Staten zijn de grootste leverancier van geweld op aarde. We
prediken vrede en voeren oorlog. Dat is nogal inconsistent.’

Niet-tastbare discriminatie

Waar staat de zwarte gemeenschap anno 1998 qua
burgerrechten?

Farris: ‘De civil rights zijn erop vooruit gegaan, maar niet de civil hearts. Het tastbare is verbeterd,
het niet-tastbare jammer genoeg niet. Als je gediscrimineerd wordt, kan je
vandaag naar je lokale sheriff lopen
en klacht indienen. Maar al die voordelen wegen niet op tegen economische
achterstelling en tegen de vooroordelen die er nog altijd zijn.’

King III: ‘Blanke banken
doen bijvoorbeeld aan wat zij zelf ‘red lining’ noemen. Zij lenen geld aan een
blanke gemeenschap, maar niet aan de buurgemeenschap die zwart is. Ze gaan
selectief te werk, met welk argument dan ook. In wezen is dat een racistische
politiek.’

Farris: ‘Je veegt niet zomaar
meer dan tweehonderd jaar geschiedenis weg op dertig jaar tijd. Het is heel
raar, soms. Mensen die zonder morren naar hetzelfde restaurant gaan of die
desnoods van dezelfde fontein drinken als een andere bevolkingsgroep, willen
niet in dezelfde buurt van die andere gemeenschap wonen. Mensen zijn misschien
niet openlijk racistisch, maar ze zijn geconditioneerd. Een zwarte cake is nog
altijd devil’s food, een witte cake angel’s food. We moeten voorbij dat punt
geraken.’

King III: ‘We got a long way to go. Dat betekent niet dat we de laatste dertig
jaar geen vooruitgang meer geboekt hebben, maar het bleef bij kleine stapjes.
Tussen 1954 en 1970 zijn we er met reuzenschreden op vooruit gegaan, daarna
niet meer.’

Wat wist de president?

Uw vaders moordenaar werd direct geïdentificeerd
als ene James Earl Ray. Was u er op dat ogenblik van overtuigd dat de echte
dader gevat was?

King III: ‘Ik was amper
tien, ik kon nog niet analyseren wat er gebeurd was. Het is dan ook normaal dat
ik dacht dat ze de ware moordenaar hadden opgesloten. De manier waarop de
bewijsstukken werden naar voor gebracht, maakte het alleen maar
waarschijnlijker dat het James Earl Ray was geweest.’

Wanneer zag u in dat het om een samenzwering ging?

King III: ‘Waarschijnlijk
in mijn tienerjaren, toen ik 14, 15 werd, zo’n vier jaar na de dood van mijn
vader. Ik hoorde Dick Gregory – een mensenrechtenactivist en een gerespecteerd
humorist – over de moord vertellen en ik besefte dat er meer aan de hand was.
Sinds dan prentte ik mij in dat er een samenzwering was geweest.’

Farris: ‘Hoe kon het toch dat
zo’n onhandige kleine crimineel als James Earl Ray een jaar vóór de moord uit
een streng bewaakte gevangenis ontsnapte, de hele tijd uit de handen van de
politie bleef en dan een van de meest prominente figuren van dit land kwam
vermoorden? De meeste vluchters doen het tegenovergestelde: ze trekken niet de
aandacht op zich. Plus: hoe geraakte Ray in Londen, Engeland? Ik weet niet hoe
het in België zit, maar eens je in dit land veroordeeld bent voor een misdaad,
verlies je automatisch al je rechten. Je bent je burgerschap en je paspoort
kwijt. Wil je het land uit, dan moet je minstens twee bewijzen van je
identiteit afgeven om een paspoort te kunnen krijgen. Hoe kan een ontsnapte
gevangene, wiens gezicht en vingerafdrukken over het hele land verspreid zijn,
een paspoort krijgen zonder hulp van buitenaf?’

King III: ‘Eigenlijk
weet ik pas sinds een jaar hoe alles precies
gegaan is. Ik ben de zaak beginnen onderzoeken en de familie heeft zich
ingezet om een nieuw proces te krijgen voor James Earl Ray. Dat proces zou er
niet zozeer gekomen zijn voor James Earl Ray, dan wel als een vehikel om de
waarheid naar buiten te brengen. Een proces zou een scenario hebben mogelijk
gemaakt waarbij de waarheid wel móest gehoord worden. Maar de mensen van
Memphis, de openbare aanklager, eigenlijk iederéén in de staat Tennessee wil
hier met zijn handen afblijven. Het is wat wij a can of worms noemen, een blik vol wormen. Er zouden allerlei
zaken opduiken waarvan ze liever niet
hebben dat het Amerikaanse volk die kent.’

‘We hebben
altijd geweten dat de FBI erin betrokken was, maar we dachten dat dat slechts
oppervlakkig was. We wisten ook dat bepaalde elementen binnen de regering
betrokken waren. Tenminste, alles leek daar toch op.’

President Johnson?

King III: ‘We wisten
niet dat het zó ver ging. We waren er zeker van dat de ploeg van J. Edgar
Hoover er direct mee te maken had. Of moet ik zeggen: we voelden dat aan. We wisten dat de intelligentie-gemeenschap
erbij betrokken was, maar niet tot op welke hoogte. Hoe diep de samenzwering
zat, was dus nog niet duidelijk. Maar we konden wel al besluiten dat er een
samenzwering wás, alleen al door de manier waarop sommige mensen hun best deden
om de waarheid te verbergen. Er is een zekere man, Loyd Jowers, die
ondubbelzinnig heeft gezegd dat James Earl Ray níet de moordenaar is van Dr.
King. Hij zei: ‘Ik zal jullie vertellen wat ik weet, ik was erbij, ik weet
alles. Maar je moet mij immuniteit waarborgen.’ En dat wilden ze niet doen. In feite willen ze het hele onderzoek laten afsluiten.’

Farris: ‘Jowers is de man die
het geweer waarmee mijn oom werd neergeschoten, hielp verdwijnen. Meer wil hij
voorlopig niet kwijt. Wij denken ook dat we de mysterieuze Raul hebben
teruggevonden. Hij leeft nog altijd in de Verenigde Staten.’

De Grote Samenzwering

Ik zou even willen terugkeren naar mijn vorige
vraag: maakte Lyndon B. Johnson deel uit van de samenzwering?

King III: ‘Deel
uitmaken, is misschien veel gezegd. Wat ik wel mág zeggen is dat de president
goed geïnformeerd was. Hij wist de hele tijd wat er gaande was. Een kwartier
nadat hij werd neergeschoten was mijn vader in het ziekenhuis en nog geen twee
minuten later belde de president van de Verenigde Staten. Het was een groot
ziekenhuis, maar hij belde niet om te vragen wíe de dokter was, neen, hij vroeg naar die bewúste dokter, omdat hij
wíst wie het was. Hoe was hij van dat alles op de hoogte? Dat is een
mysterieuze vraag. We moeten veronderstellen dat er heel wat mensen in het oog
hielden wat er in Memphis gebeurde om Johnson die informatie zo snel te kunnen
bezorgen. En hij wilde alles weten om te kunnen inpikken op de situatie. Zou
mijn vader sterven of bleef hij in leven? Ik wil niet beweren dat Johnson echt
betrokken was bij het plannen van de moord, maar hij wist in elk geval wat er
gebeurde.’

Farris: ‘Mij maak je niet wijs
dat iemand de Kennedy’s en mijn oom zou vermoorden, zonder dat de president
daar vooraf van op de hoogte was. Zo werken de dingen nu eenmaal in dit land.
Publieke moorden leiden altijd tot één of meerdere personen die terecht moeten
staan. De enige manier om daarvan gespaard te blijven is dekking van de top.
Johnson moet dit dus goedgekeurd hebben. Interessant is dat een paar weken
geleden uit lectuur van Johnsons archieven is gebleken dat hij zelfs zijn eigen
vice-president liet bespioneren, omdat ie vreesde dat die niet meer akkoord zou
gaan met de oorlog in Vietnam. Nee, Johnson voelde zich verraden en dat alleen
moet in zijn visie voldoende geweest zijn om mijn oom uit de weg te laten
ruimen.’

Het bizarre is dat er bij de drie grote moorden in
de jaren zestig – de broers Kennedy en uw vader – altijd weer dezelfde namen
opduiken: Johnson, Hoover, de FBI, de CIA, het leger, de maffia.

King III: ‘Dat is zo.
Allicht is dat een andere reden waarom het heropenen van deze zaak zou
neerkomen op het openen van de doos van Pandora. Er zijn te veel connecties. De
mensen die de macht hebben zijn bang dat bepaalde informatie vastberaden naar
buiten wordt gebracht. Zo denk ik er tenminste over.’

Farris: ‘Kijk, bij de moord op
John F. Kennedy was alles zó amateuristisch gepland, dat ze achteraf de
zogenaamde schutter, Lee Harvey Oswald, moesten neerschieten. Bij de moord op
mijn oom hebben ze niet diezelfde fout begaan. Ze hoefden James Earl Ray niet
neer te schieten, want die wist toch van niks.’

Als dat waar is, is er sprake van een Grote
Samenzwering, veeleer dan de moord op één, geïsoleerde man.

King III: ‘Inderdaad,
dat is mijn stelling. Als het alleen maar over mijn vader ging, zouden we
misschien de waarheid aan het licht kunnen brengen, maar dít brengt andere
feiten naar buiten: een president, misschien, en een voormalige
procureur-generaal, misschien. Ik wil geen samenzweringstheorieën promoten,
maar als men mij vraagt ‘Was er een verband tussen de drie moorden?’, dan ben
ik geneigd met ‘Ja’ te antwoorden. Sommige mensen waren bij de drie moorden betrokken.
Je kan dus een lijn trekken.’

Interessante lectuur:

William F.
Pepper – Orders to Kill (The Truth Behind
the Murder of Martin Luther King, Jr.) – 1995/1998, Carroll & Graf
Publishers/Warner Books, New York, 558 blz., ISBN 0-446-67394-3.

James Earl Ray
– Who Killed Martin Luther King? –
1992, National Press Books, Washington D.C., 285 blz., ISBN 0-915765-93-4.

Rev. Bernice
A. King – Hard Questions, Heart Answers –
1997, Broadway Books, New York, 175 blz., (toespraken en preken van de
jongste dochter van Martin Luther King)

Taylor Branch – Pillar of Fire (America in the King Years
1963-65) – 1998, Simon & Schuster, 746 blz., ISBN 0-684-80819-6. (Deel
twee van een trilogie die in 1988 werd ingezet met het met de Pulitzer Prize
bekroonde ‘Parting the Waters’, in het Nederlands vertaald als ‘De geschiedenis
van de droom’ bij uitgeverij Balans, ISBN 90-5018-085-X, maar naar te vrezen
valt alleen nog in de ramsj terug te vinden.)

Curt Gentry – J. Edgar Hoover. De man en zijn geheimen
– 1993 (oorspronkelijke versie: 1991), Toren Boeken, Baarn, 510 blz., ISBN
90-6074-753-4 (nog zo’n ramsjvondst)