Het gebeurt dus niet stiekem meer. Geen krijgszuchtige, ambitieuze generaals die een groepje vertrouwelingen rond zich verzamelen en in het grootste geheim een putsch voorbereiden. Pinochet, Videla, Mobutu, Idi Amin, Papadopoulos, noem ze allemaal maar op: ze zijn totaal voorbijgestreefd, op een enkele exotische uitzondering na. Ietwat dictator in spe doet zijn ding nu in alle openheid. Ietwat Jan-mijn-kloten stemt op hem. Zo eenvoudig gaat dat. Het volk krijgt de leiders die het verdient. (Een deel van) het volk is het blijkbaar beu om te gaan stemmen en geeft de macht dan maar in handen van democratie hatende individuen, zodat zij (het volk) voortaan gerust gelaten worden.
Je zou het een nieuwe trend kunnen noemen: verkozen dictators. Het volk kiest er zelf voor om de democratie (en uiteindelijk zijn eigen vrijheden) kopje onder te duwen. Viktor Orbán is al jaren een prominent voorbeeld van zo’n despoot die via de stembus naar het hoogste machtsorgaan gekatapulteerd werd. Hij leidt Hongarije onafgebroken sinds 2010. Op hem wordt de term illiberaal gekleefd. Betekent zoveel als: tegen alle liberale verworvenheden sinds de Verlichting in. Lichtend voorbeeld van Orbán is Vladimir Poetin, nog zo’n despoot die een legitieme verkiezing achteraf misbruikte om steeds meer macht naar zich toe te schuiven en een loopje te nemen met de rechtsstaat. Andere Europese landen volgden inmiddels en alleen het meerpartijenstelsel behoedde Nederland voor een fascistoïde Wildersregime. Frankrijk stond al een paar keer op de rand van de afgrond. Versta: een extreemrechtse president(e). Duitsland volgt mogelijk weldra. Spannende tijden.
Ook op andere continenten staat de democratie onder zware druk, áls ze al kansen krijgt of überhaupt nog bestaat. Bananenrepublieken noemen we dat hier in het Westen smalend; landen in Zuid-Amerika, Afrika of Azië waar een hoge militaire pief of een buigzame pseudopoliticus in dienst van het leger of het grootkapitaal de plak zwaaien. Maar hebben wij nog wel het recht om daar neerbuigend over te doen?
***
Er is natuurlijk ook de onvermijdelijke Donald Trump. In zijn eerste periode gold die nog als een per ongeluk verkozen curiosum, die af en toe, nou ja: geregeld, een rare ingeving had en vreemde dingen zei, maar die al bij al nog ingesnoerd was. Checks and balances, net wat u zegt, ja. Nu Trump opnieuw het Witte Huis heeft ingepalmd voor een tweede ambtstermijn zijn die checks and balances nagenoeg verdwenen. Omringde hij zich tussen 2017 en 2021 aanvankelijk nog door ervaren politici en diplomaten, dan is zijn huidige regeringsploeg een zootje ongeregeld bij elkaar, met politiek onbeslagen praatjesmakers en complottheorieën verspreidende patjepeeërs als uithangbord: zo lang ze maar ja knikken is de oranje narcistische idioot tevreden. En hoe dommer zij zijn, hoe slimmer hij oogt.
De vergelijking met de jaren 30 wordt vaak gemaakt. Grotendeels terecht. Wat we nu op vele plekken zien is de (tijdelijke?) ondergang van de democratie, de rechtsstaat, het empathisch vermogen, doordachte geopolitiek, politiek handelen met de Verklaring van de Rechten van de Mens in de ene hand en de persoonlijke ideologie in de andere. Ideologie is out. Iemand als Trump wordt niet gedreven door ideologie en systematiek maar door impulsen. De ingeving van het moment. De waan van de dag. Het ideetje van het uur. We kijken naar een tv-spelletje met een bizar scenario, waardoor we uiteraard blíjven kijken. Zo zijn we dan ook weer wel, voyeurs langs de snelweg van het bestaan.
In die zin gaat de vergelijking met de jaren 30 dan weer níet op. Hitler en de zijnen hadden een ideologische uitvalsbasis: Mein Kampf. Trump en de zijnen hebben dat niet. Daardoor zijn ze onberekenbaarder. Niet gevaarlijker – daarvoor is het ‘palmares’ van de nazi’s al te duidelijk –, maar minder voorspelbaar. En daardoor toch ook weer razend gevaarlijk. Eigen oligarchen eerst, is momenteel het adagium in Washington, D.C. Dat gaat nog een paar stappen verder dan ‘Eigen volk eerst’, ook al zou die slogan ongetwijfeld eveneens uitgehold worden mocht Vlaams Belang het ooit écht voor het zeggen krijgen. Het volk bestaat uit nuttige idioten die, eens ze hun kortstondig nut hebben bewezen in de stembus, genegeerd mogen worden. Van dan af telt alleen het kringetje in de directe omgeving van de dictator. Zo ging dat bij onder anderen Poetin, zo gaat dat bij Trump. Er wordt al volop gespeculeerd over een implosie van het Trump-regime wanneer de Grote Baas (Trump zelf) zich in de schaduw zou gaan voelen van de Grote Baas-Naast-de-Grote-Baas (Musk), maar dat is wel zeer optimistisch: áls Musk al uitgerangeerd zou worden, zullen er andere opportunisten klaarstaan om in het gevlei te komen en aan ongebreidelde zelfverrijking te mogen doen.
Er tekent zich in steeds meer landen een Nieuwe Wereldorde af: extreemrechts, fascistoïde, egoïstisch, ontmenselijkend. En net als in de Nieuwe Orde van toen, zal al wie niet meewil brutaal uitgerangeerd worden. Op alle mogelijke manieren, van ‘per ongeluk uit het raam vallen’ tot Guantánamo, en al wat daartussen ligt. En al wie wél meewil, zal maar wat graag de laarzen aantrekken en meemarcheren met de macht. Om in ons land te blijven: van de voorspelbare Vlaams Belangers tot Rik Torfs en Mia Doornaert. Collaboratie is van alle tijden.
***
De wereld kijkt ondertussen toe. Wat kán de wereld doen? De Verenigde Staten binnenvallen is, buiten een sowieso al waanzinnig idee, ondenkbaar vanwege de militaire kracht van dat land. Dus laten we betijen. Maar waarom laten we Trump betijen wanneer die zich begint te bemoeien met zaken die zich in onze achtertuin afspelen: Gaza, Oekraïne, ontwikkelingshulp? Je zou met hem kunnen lachen, zoals sommige Denen deze week hebben gedaan rond het ideetje van The Donald om Groenland over te nemen. Dat is prima. Nóg krachtiger zou een Europees politiek signaal zijn tegen al deze ideetjes, want als er één ding vaststaat, dan is het wel dat Trump zelf helemaal in de ban van zijn eigen luchtspiegelingen is. Deze man werpt geen ideetjes op om te zien hoe de rest van de wereld reageert, neen, hij méént het. Hij wil Groenland en Canada inpalmen, en we moeten met z’n allen spreken van de Golf van Amerika, op straffe van maatschappelijke uitsluiting (of het niet meer welkom zijn op persmomenten, zoals Associated Press nu ondervindt, zonder al te veel protest van andere journalistieke organisaties, overigens).
Je kunt Trump dus onmogelijk negeren. En je kunt hem al evenmin ter wille zijn. Net in deze cruciale fase blijkt de Europese Unie een machteloze instelling te zijn, waarin individualisme en ‘Eigen land eerst’ het halen op gezamenlijke belangen. Wat zou Viktor Orbán helpen om tegen zijn vriend Trump te reageren? Of de Nederlandse regering, die bonte stoet rechtse luitjes zonder duidelijke marsrichting, behalve dan: tégen migratie, omdat Wilders dat nu eenmaal wil? Of zelfs Emmanuel Macron, die steeds meer rekening moet houden met een verrechtsende publieke opinie? De Europese Unie bewijst eens te meer haar economische noodzakelijkheid en haar politieke overbodigheid.
In de Verenigde Staten staat intussen elke vorm van democratische logica onder druk. Met zijn uitspraak dat de rechterlijke macht ondergeschikt is aan de directieven van de president haalt vicepresident Vance de rechtsstaat zelf onderuit. Hoe lang blijven rechtvaardige rechters ginds daartegen in verzet gaan? En waar blijft de steun hier? (Ach ja, rechterlijke uitspraken worden ook hier wereldvreemd genoemd door al wie zich rechts op het politieke spectrum bevindt, veel hoop hoeven we bijgevolg niet te koesteren op enig verzet aan de andere kant van de oceaan.)
Behoort het dan tot de geplogenheden om een democratisch verkozen leider die vervolgens de basisprincipes van de democratie zelf aantast, te laten doen, omdát hij nu eenmaal op legale wijze verkozen werd? Fascisten nemen de macht in handen en ge- en misbruiken die naar eigen goeddunken. In die optiek zijn de jaren 30 van vorige eeuw weer wél een flinke vergelijkingsbasis. Hitler kreeg de macht in de schoot geworpen van onbekwame politici van andere partijen en hief vervolgens in recordtempo de democratie op. Dat doet een despoot met macht. Dat heeft Trump ook al laten uitschijnen met uitspraken à la ‘het is de laatste keer dat u moet gaan stemmen’. Ook dat méént ie.
***
En zo kom ik bij ons terecht. Wij. U. Het volk. Zij die in theorie de macht verdelen, maar in de praktijk kiezen voor gemakkelijkheidsoplossingen, populisme, decibels, kortetermijndenken. Jan Modaal verwart sterke leiders met dictators. Echte sterke leiders zijn geloofwaardig door hun visie, empathisch vermogen en natuurlijk gezag. Trump en consoorten misbruiken de hen door lieden die weigeren langer dan een nanoseconde na te denken toegekende macht, die ze prompt willen omzetten in almacht. Keizerlijke almacht. Duim omhoog, duim omlaag.
Op deze manier krijgt het volk inderdaad de leiders die het verdient. Maar als onderdeel van dat volk dat weigert te accepteren dat velen hun stem gewoon weggooien en tegen hun eigen belang in stemmen, wil ik zulke leiders niet. Ik wil ze niet voor mezelf en ik wil ze niet voor ú, omdat u misschien niet beter weet.
Het toekomstbeeld oogt verdomd onaantrekkelijk: chaotisch, ondemocratisch, inhumaan, op maat van Trump, Poetin, Netanyahu en Orbán, op maat van een onverkozen roeptoeter als Elon Musk, die van de gelegenheid gebruik maakt om zichzelf te bedienen. Niemand die hem tegenhoudt. Niemand die daartoe zelfs aanstalten maakt.
Straks gaan Trump en Poetin in Saudi-Arabië overleggen hoe het nu voort moet met die oorlog/’speciale operatie’ in Oekraïne. ‘Twee schurken ontmoeten elkaar in een schurkenstaat’, de headlines schrijven zichzelf dezer dagen.
De wereld verdient beter.
De Verenigde Staten verdienen beter.
Wij verdienen beter.
Maar daar moeten u en ik ook wel iets aan willen doen. De vraag is: wát? Een blogpost schrijven is iets – een pietluttig iets, ik besef het –, maar het mag/moet iets meer zijn. Ons als automobilisten in een kijkfile blijven gedragen, zal niet helpen.
