Een positieve lijst, dus, om daarop terug te komen. Maar dan was de vraag “Vanaf wanneer realiseert iemand (universele) positieve zaken?” Dat was een moeilijke. Ik heb drie pijnlijke knopen doorgehakt: geen filosofen, geen -onomen, geen kunstenaars. Uw vraag “Hé, man, waarom niet?” probeer ik kort te beantwoorden. Filosofen hebben, in het beste geval, nuttige aanwijzingen gegeven, maar zelf weinig gerealiseerd. Dat is geen punt van kritiek: het is hun rol in het leven. Idem voor -onomen (economen, astronomen, enzovoort): in het beste geval nuttig, altijd langs de zijlijn. Met het weren van kunstenaars heb ik het zelf moeilijk, want ze zijn echt wel onmisbaar in ons leven en hebben doorgaans een positief effect op onze geest. Hier worstelde ik met de vragen: wie dan wel, en wie niet? En waarom, want ik wilde het ook een beetje objectiveren. Van Morrison heeft een zeer positieve invloed op mijn gemoedsgesteldheid, maar geldt dat ook op die van u en de rest van de mensheid? Beethoven verdient alle aandacht in ‘zijn’ jaar, maar deed hij meer dan de mensen van zijn tijd en van latere tijden ‘amuseren’ (ik druk het even moedwillig lapidair uit): op zich zeer relevant en belangrijk, natuurlijk, danke Ludwig von, hij heeft er de wereld niet mee veranderd, denk ik. Het is niet dankzij zijn Ode an die Freude dat de Europese Unie goed draait. Of slecht. Het getuigt alleen van goede smaak dat die hymne werd uitverkoren.
Een korte greep uit de namen die de lijst ook niet hebben gehaald: Mahatma Gandhi (naast het uitermate interessante concept van geweldloos verzet dat hij heeft bedacht, bleek hij een onverbeterlijke racist te zijn), Thomas Alva Edison (de meester-uitvinder met een recordaantal octrooien op zijn naam, maar vele ideeën heeft hij gewoon gejat, of hij was de snelste om er een octrooi voor aan te vragen), Maarten Luther (heeft de katholieke kerk wakker geschud en het protestantisme doen ontluiken, maar vond de mens ondergeschikt aan het goddelijke, de vrije wil erkende hij niet), Henry Ford (schonk ons de auto en de lopende band, die — los van de problemen die ze heden ten dage veroorzaken — finaal wel bijzonder nuttige uitvindingen zijn, maar bleek een overtuigde antisemiet), Christoffel Columbus (prima dat hij wat continenten ontdekte, minder prima dat daarvoor zoveel bloed moest worden vergoten)… En zo was er altijd wel iets. Moeilijke opdracht. En toch… we zullen doorgaan!
20. Rosa Parks
19. Ada Lovelace
18. Alan Turing
17. Rosalind Franklin
16. Leonardo da Vinci
15. Michael Faraday
14. Jonas Salk
13. James Watt
12. Florence Nightingale
11. Johannes Gutenberg
10. MARTIN LUTHER KING, JR. (1929-1968). Het lijkt alsof hij er altijd geweest is en dat hij al een man van middelbare leeftijd was toen hij in Memphis werd neergeschoten op 4 april 1968, en toch is dominee Martin Luther King, Jr. niet ouder geworden dan 39. Zijn geweldloze verzet tegen rassenscheiding in de Verenigde Staten leverde hem in 1964 de Nobelprijs voor de Vrede op. Dat was een jaar na de legendarische ‘I have a dream’-toespraak na de mars op Washington van 28 augustus 1963. Elke vorm van segregatie bestreed hij verbaal en door het organiseren van protestwandelingen. Nooit met geweld, ook al was een belangrijke minderheid van de zwarte bevolking racisme en discriminatie hartsgrondig beu en wilde die dat met alle mogelijke middelen bestrijden. King bleef vreedzaam: zijn retorisch talent en charismatische uitstraling bezorgden hem niet alleen bij de zwarte bevolking aanhangers. En hoewel de FBI van J. Edgar Hoover gretig elementen uit zijn persoonlijke dossier liet lekken — vooral over zijn liederlijke liefdesleven —, doet dat niets af aan zijn grote verdiensten. Alleen… het ‘Promised land’ is nog altijd niet in zicht, ondanks die ultieme toespraak op de vooravond van zijn gewelddadige dood. Zijn zonen en zijn weduwe namen daarna zijn taak binnen het Southern Christian Leadership Conference (SCLC) over.
9. CHARLES DARWIN (1809-1882). Engelse autodidact die opgroeide als gelovige wetenschapper, aanhanger van de natuurlijke theologie. Door persoonlijke waarnemingen tijdens zijn ontdekkingsreizen met de Beagle tussen 1831 en 1836 gooide hij dat religieuze juk af en gaf hij voorrang aan de wetenschap. Zijn conclusie: de evolutie van soorten wordt gedreven door natuurlijke selectie. De rest van zijn leven bleef hij wijden aan het verder uitdiepen van zijn allereerste vaststellingen. Dankzij Darwin wordt de mens als een diersoort beschouwd, en niet als een boven de natuur staande levensvorm. Zijn evolutietheorie ligt aan de basis van alle levenswetenschappen. On the Origin of Species is een van de belangrijkste boeken ooit verschenen. Alles wat we nu weten over mens en dier hebben we in principe aan Darwin te danken. Al is er natuurlijk kritiek, bijvoorbeeld over het feit dat hij de ontwikkeling van menselijke intelligentie en emotie uitsluitend bleef verklaren door natuurlijke selectie. Survival of the fittest, een term die filosoof Herbert Spencer lanceerde, ook wel gekend als ‘sociaal darwinisme’, blijft een niet zo prettige restant van Darwins onderzoek.
8. ALBERT EINSTEIN (1879-1955). In De slimste mens ter wereld zou hij wellicht niet goed scoren vanwege die opeenstapeling van nutteloze weetjes, maar mogelijk wás hij gewoon ‘de slimste mens ter wereld’. De Duits-Zwitsers-Amerikaanse theoreticus is een van de belangrijkste natuurkundigen uit de geschiedenis. En natuurlijk wordt hij vooral vereenzelvigd met de speciale en de algemene relativiteitstheorie uit respectievelijk 1905 en 1915, en, tot zijn eigen spijt, ook wel met de ontwikkeling van de atoombom. Hij publiceerde meer dan 300 wetenschappelijke werken, al mag de verdienste van zijn eerste echtgenote, de Servische natuurkundige Mileva Marić, niet onderschat worden. Toen het huwelijk nog goed liep, toetste hij al zijn ideeën bij haar af. Dat leverde niet zelden nieuwe of aangepaste inzichten op. In 1921 ontving hij de Nobelprijs voor Natuurkunde, maar toen de nazi’s in 1933 aan de macht kwamen, werd hij door het regime en nazigezinde collega’s weggepest: hij vluchtte naar de Verenigde Staten. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij een pleitbezorger tegen de kernwapenwedloop. In 1952 werd hem aangeboden om president van Israël te worden: hij weigerde. Zo slim was hij toch wel.
7. NICOLAAS COPERNICUS (1473-1543). Pruisische wiskundige en astronoom die een heliocentrisch model van het universum formuleerde met de Zon in het centrum. Eerder werd altijd gedacht dat de Aarde centraal stond. Z’n net voor zijn dood verschenen boek De revolutionibus orbium coelestium wordt bestempeld als een belangrijk moment in de wetenschapsgeschiedenis, samengebald in de term ‘Copernicaanse revolutie’. De katholieke kerk was minder enthousiast: die noemde de theorie van Copernicus ‘wiskundige fictie’. Ook theologen als Maarten Luther keerden zich tegen hem, omdat zijn argumenten niet door de Kerk aanvaard werden. Eerder al had Copernicus in 1517 een kwantiteitstheorie bedacht, die ook in de moderne monetaire economie van tel blijft: de theorie dat de geldhoeveelheid een bepalende invloed heeft op het prijspeil. Gun dus deze Copernicus best maar zijn plaats onder de zon.
6. ELEANOR ROOSEVELT (1884-1962). Neen, u hoeft niet uit te halen omdat ik de naam van haar echtgenoot gebruik. Ze was zelf van geboorte een Roosevelt, nicht trouwens van die andere president Roosevelt, Theodore. Huwde met Franklin Delano Roosevelt, die in 1921 getroffen wed door polio. Tussen 1933 en 1945 — presidenten mochten toen nog meer dan twee ambtstermijnen in het Witte Huis verblijven — was ze meer dan gewoon een First Lady. Ze sprak zich nadrukkelijk uit voor de mensenrechten en lag mee aan de basis van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en de basisrechten voor Amerikanen. Richtte mee het Freedom House op, een stichting ter bevordering van de democratie en het onderzoek ernaar. Mede dankzij haar lobbywerk in het Congress kregen Afro-Amerikanen en vrouwen hogere lonen. Bleef tot aan haar dood een belangrijke rol spelen in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. In alle opzichten een First Lady. (En haar man, een democraat, was uiteraard met zijn ‘New Deal’ zeer belangrijk voor de economische wederopstanding van de Verenigde Staten na de krach van 1929. Hij werd drie keer herkozen.)
5. LOUIS PASTEUR (1822-1895). Franse scheikundige en bioloog, die bekend is geworden vanwege de naar hem vernoemde pasteurisatietechniek en de ontdekking van een vaccin tegen hondsdolheid, in 1885. Zijn theorie dat microben ziekteverwekkers zijn, is een van de belangrijkste ontdekkingen in de medische wereld. Op basis van die vaststelling ontwikkelde hij vaccins. Ook het steriliseren van medische instrumenten en wondverbanden werd door hem geïntroduceerd. Maar zijn grootste verdienste is ongetwijfeld dat hij ontdekte dat schadelijke microben in bederfbare voedselproducten kunnen vernietigd worden door ze korte tijd te verhitten: een techniek die we nog altijd kennen als ‘pasteuriseren’. We kunnen dus maar best ‘Merci’ zeggen tegen monsieur Pasteur dat we elke dag kunnen eten zonder al te grote gezondheidsrisico’s te nemen.
4. MARIE SKŁODOWSKA-CURIE (1867-1934). Pools-Franse schei- en natuurkundige die vanzelfsprekend altijd in één naam wordt genoemd met haar echtgenoot, Pierre Curie (1859-1906). ‘Madame Curie’ was echter in de eerste plaats een zelfstandige vrouw, geboren in Warschau als Maria Salomea Skłodowska, die op haar vijftiende cum laude de middelbare school afwerkte en vanwege de ‘russificatie’ van Polen als vrouw niet naar de universiteit mocht. Ze werkte als lerares en gouvernante zodat haar zus Bronia in Parijs medicijnen kon studeren. Zelf vertrok ze in 1891 naar Parijs, waar ze aan de Sorbonne scheikunde, natuurkunde en wiskunde studeerde. Ze mocht onderzoek doen naar de magnetische eigenschappen van gehard staal en kwam zo Pierre Curie tegen, met wie ze in 1895 trouwde. Zelf leverde ze in 1903 een proefschrift af over radioactiviteit. Datzelfde jaar ontving het echtpaar de Nobelprijs voor Natuurkunde “voor hun onderzoek naar de stralingsfenomenen”. Na de dood van haar man, in 1906, zette Marie haar en hun werk verder, wat haar vijf jaar later een Nobelprijs Scheikunde opleverde “voor haar ontdekking van radium en polonium en voor haar studie naar de aard en samenstelling van deze opmerkelijke elementen”, als een van de vier personen, en de enige vrouw, die twee Nobelprijzen heeft gewonnen. Als vrijzinnige werd ze echter niet aanvaard in de conservatieve Académie des Sciences. Vrouwvriendelijk zijn de wetenschappen nooit geweest.
Morgen: 3 tot en met 1.
