Maandans

Zero Dark Thirty
begint met een fel gecontesteerd openingskwartier, waarin de folterpraktijken
van Al Qaeda-verdachten door de CIA wel bijzonder realistisch in beeld worden
gebracht. U wou altijd al weten hoe dat waterboarding nu precies in zijn werk
gaat? Het wordt hier met akelige precisie en in ijzingwekkende close-ups in
beeld gebracht. De gevangene wordt verder ook nog, kruipend als een hond,
rondgeleid aan een halsketting of gedurende een etmaal in een kleine houten
kist opgesloten.

De tegenstanders van zoveel realisme waren niet van de
minsten. Amnesty International, Naomi Wolf, Martin Sheen en verschillende
Amerikaanse senatoren reageerden heftig tegen de scènes. Hun weerzin varieerde
van ‘ongepast’ over ‘nodeloos gewelddadig’ en ‘geweld verheerlijkend’ tot ‘fascistoïde’.
Eén van de bezwaren was dat deze weerzinwekkende passages folteren toejuichen
als één van de onmisbare middelen om terroristen op te sporen.

Het begin van Zero
Dark Thirty schokkend noemen is inderdaad een understatement van jewelste. Je wordt
als toeschouwer direct met je neus op de feiten gedrukt. Da’s allesbehalve
prettig, maar moet je – om de kijker zoveel ellende te besparen – dan het
martelen verbloemen of achterwege laten? Dat zou pas geschiedenisvervalsing geweest
zijn!

Centraal in deze openingssequentie staan CIA-medewerkers Dan
(gespeeld door Jason Clarke) en Maya (een uitstekende Jessica Chastain). Hij:
een geharde ondervrager die de onmenselijke methodes niet schuwt. Zij: een
jonge vrouw die voordien alleen maar bureauwerk had gedaan en die nu wordt
geconfronteerd met het stuitende leven achter de frontlinie. Daarna volgen we
Maya’s fanatieke zoektocht naar de spin in het terroristenweb: Al Qaeda-leider
Osama Bin Laden. Ze klampt zich vast aan strohalmen, houdt bureaucratische
gevechten met haar oversten, neemt persoonlijke risico’s en offert haar
privé-leven op in functie van die ene queeste.

Het einde van de film mogen we u gerust verklappen, het is
immers waargebeurd: op 1 mei 2011, om 12u30 ’s nachts (vandaar de titel: ‘zero
dark thirty’ slaat op de militaire term voor dit tijdstip) wordt Bin Laden na
een klopjacht die uiteindelijk meer dan een decennium in beslag heeft genomen
genadeloos neergeknald.

Meer dan tweeëneenhalf uur lang word je aan je bioscoopstoel
gekluisterd door Zero Dark Thirty,
een film die als een ‘rollercoaster’ op je af dendert. Als ik al een bezwaar
heb tegen dit soort cinema, dan is het dat je een eenzijdige kijk krijgt vanuit
Amerikaans oogpunt. Omdat dit een zeer methodische reconstructie is van de
zoektocht naar Bin Laden, mag je dit ongetwijfeld embedded filmmaking noemen. Maar – en dan komt die openingsscène
mooi van pas – door te tonen dat de Amerikanen het zelf niet al te nauw namen tijdens
ondervragingen van verdachten, weet je dat dit geen eenzijdige propagandafilm
is, waarin de ‘goeden’ domweg tegenover de ‘slechten’ staan. Aan het eind zie
je geen triomfantelijke Maya die begint te juichen wanneer ze de man met de
baard in de body bag herkent. Haar
reactie is integendeel ingetogen en sereen.

Bovendien: als Bigelow de intentie had om een pro-CIA-film te maken, dan had ze wel gekozen voor een fictief onderwerp, waarbij ze niet had moeten tonen hoe lang en onhandig de speurtocht was, hoeveel red tape er aan te pas kwam (“red tape” is de Amerikaanse term voor overdreven bureaucratie) en hoe correct de Amerikaanse inlichtingendienst de internationale conventies toepaste. Dat doet ze nadrukkelijk niet. Ze toont haarfijn dat de CIA (en de Amerikaanse regering) zeer onhandig zijn omgesprongen met de hun beschikbare middelen om Bin Laden op te sporen en dat ze zelf het geweld niet schuwden. Mijn persoonlijke aversie voor de CIA is er in elk geval niet kleiner op geworden.

Regisseuse Kathryn Bigelow maakt haar reputatie als excellente
actiefilmster weer meer dan waar. De 61-jarige ex van James Cameron won er in
2009 al een Oscar voor Beste Film mee voor The
Hurt Locker. Ze zal ook nu niet ver af zijn wanneer volgende zondag de Oscars voor 2012
worden uitgereikt in Hollywood.

Minder prettig vergaat het tegenwoordig de man die Osama Bin
Laden doodschoot, zo vernamen we een dag of tien geleden. Hij verliet het
leger en omdat hij dat deed voor hij aan twintig jaar dienst zat, heeft hij
geen recht op een pensioen. Zo zou het wel eens kunnen dat de held van 1 mei
2011 straks een bestaan als dakloze moet lijden. Dat is dan de keerzijde van de
American Dream en misschien wel een volgend onderwerp voor een Hollywoodfilm.

Django Unchained,
de nieuwste filmworp van Quentin Tarantino, is losjes gebaseerd op de
spaghettiwestern Django van Sergio
Corbucci (uit 1966), die op zijn beurt de wasabimosterd haalde bij Akira
Kurosawa’s Yojimbo (uit 1961). Zijn
de hoofdpersonages bij Kurosawa en Corbucci respectievelijk een Japanner en een
Mexicaan, dan is dat in Django Unchained
een zwarte slaaf en verplaatst Tarantino de actie naar de Verenigde Staten van
net voor de Burgeroorlog. 1858 om precies te zijn.

De verhaallijn is flinterdun, zoals gebruikelijk bij
Tarantino, een man die zich ondanks talloze commerciële successen nog altijd
cultregisseur mag noemen. Een Duitse tandarts/premiejager, Dr. King Schultz
(gespeeld door Christoph Waltz), plukt met het nodige tongue-in-cheek gebrachte geweld de slaaf Django (Jamie Foxx) weg uit
een rij lotgenoten. Hij noemt hem Django Freeman en maakt een afspraak met hem:
als Django hem helpt om een aantal boeven op te sporen en te doden, dan zal de
goede dokter hem helpen om zijn vrouw terug te vinden en te ontvoeren. En dan
is Django ook meteen een vrij man.

Overtreffende trap
van overdrijving

Dat de verhaallijn flinterdun is, is overigens geen verwijt.
Tarantino, die het scenario zelf heeft geschreven, “misbruikt” het
magere gegeven om er weer een magistrale film van te maken, zoals hij dat
alleen kan. Niemand durft zo ver over the
top te gaan als Quentin Tarantino, dat maakt hem zo uniek. Van
ongeloofwaardigheid maakt hij zijn handelsmerk. Als je naar een film van
Tarantino gaat, dan weet je dat je voor een paar uur je realiteitszin mag
opbergen. Zit neer, dompel je onder in een macabere wereld en geniet.

Het expliciete en schokkende geweld uit de originele Django wordt bij Tarantino een heuse komische
opera. Het bloed spat weer lekker omhoog tot tegen het plafond, in
gevechtsscènes die grotesk en exuberant zijn. Maar net zo goed neemt hij je bij
je nekvel met lange en uitermate spitsvondige dialogen. De eloquentie en
elegantie van gangsters is nergens zo groot als in films als Reservoir Dogs, Pulp Fiction, Jackie Brown,
Kill Bill vol. 1 en 2 of Inglourious Basterds.

Tegelijkertijd is hun drang naar ultraviolence (*) veel en véél groter dan bij criminelen die
we kennen uit andere boeken, tv-series en films. Overdrijving is de
belangrijkste stijlfiguur bij hem. Als je dat tot in de overtreffende trap
doortrekt, maal je niet meer om futiele dingen als geloofwaardigheid.

(*) Om maar even Alex te citeren, het hoofdpersonage uit A Clockwork Orange, de Kubrickfilm die van Tarantino had kunnen zijn.

Briljante acteurs

De Oostenrijkse acteur Christoph Waltz, ook al schitterend
als SS-Standartenführer (zeg maar: jodenjager) Hans Landa in Inglourious Basterds, steelt opnieuw de
show. Opnieuw zet hij een pervers personage neer als een man met cultuur, die
tussen het doden voor de kost door intelligente conversaties voert en zich ook
nog eens uit als een overtuigde anti-racist.

Ook Jamie Foxx is schitterend. Zijn Django is eerst
schuchter, maar ontpopt zich gaandeweg als een welbespraakte, zelfbewuste en
zelfs arrogante afro-Amerikaan avant-la-lettre. Dit is een man met een missie:
zijn vrouw bevrijden van de slavernij en de seksuele mishandeling. Niets zal
hem daarbij stuiten.

Leonardo DiCaprio is eveneens uitmuntend, in zijn rol als
plantage-eigenaar Candie (zijn eigendom heet Candyland…). Een slechterik om
van te houden. Een slavendrijver om te knuffelen. Een racist om te koesteren.
Hij weet perfect het middelpunt te vinden tussen onderkoeld en passioneel. En
natuurlijk is dit overacting – net
zoals Waltz en Foxx en vele anderen doen – maar dan wel één van het soort waar
je wel moet van houden.

En dan is er nog Samuel L. Jackson, als de stokoude zwarte
bediende Stephen, die zich uit opportunisme en lijfbehoud zodanig heeft
vereenzelvigd met zijn blanke meester, dat hij zelf zwarten is beginnen opjutten.
Stephen is het schoolvoorbeeld van iemand met een goede inborst die zich heeft
laten ver- en misleiden door het Kwade.

Kleinere rollen zijn er voor grote namen van weleer als Don
Johnson, Bruce Dern en Franco Nero (de originele hoofdrolspeler van de
Italiaanse Django). Ook de regisseur
zelf speelt een cameorolletje.

Anachronistische
muziek

Ten tijde van zijn allereerste langspeelfilm, Reservoir Dogs uit 1992, wilde Quentin
Tarantino een soundtrack creëren met bekende nummers. Dat was toen echter
onhaalbaar, wegens de dure rechten. Hij was verplicht om goedkopere, minder
gekende songs te gebruiken, waardoor vergeten artiesten als George Baker
Selection (Little Green Bag), Blue
Swede (Hooked on a Feeling) en Joe
Tex (I Gotcha) plots de royalties
zagen binnenstromen.

Sindsdien gebruikt de cineast altijd minder bekende muziek –
al was het maar om de muziekindustrie een neus te zetten -, muziek die hij als
kleine jongen leerde ontdekken via de radio of de soundtracks van B-films.
Niet zelden blaxploitation movies
(films met een, doorgaans geweldddadige, zwarte in de hoofdrol).

In Django Unchained
wijkt hij niet af van die gewoonte, ook al speelt de film zich dus halfweg de
negentiende eeuw af en is het gebruik van songs van Rocky Roberts, Jim Croce,
Johnny Cash en John Legend ronduit anachronistisch. En hij komt er wéér mee
weg, omdat je nu eenmaal niet verwacht dat alles zal kloppen. Historische
juistheid is het punt niet, integendeel, dat zit in de weg van de artistieke
vrijheid om de kijker constant op het verkeerde been te zetten.

Straks viert Tarantino zijn vijftigste verjaardag. Laten we
hopen dat het kind in hem nooit verdwijnt en dat hij, Bob Dylan-gewijs, forever young mag blijven en pure cinema
maken. Een kleine drie uur Quentin Tarantino is weer goed om een paar dagen
goedgeluimd van rond te lopen.

‘Who’s that nigga’?’ zeggen drie zwarte slaven in een kooi
op het eind van de film. Django! Maar eigenlijk ook: Quentin! Gaat dat zien,
gaat dat zien!!!

And the Oscar for best
actor goes to… Daniel Day-Lewis.

Laat daar geen twijfel over bestaan. Lincoln is de eerste voor een Oscar genomineerde film die ik zie dit jaar,
maar wat Day-Lewis hier klaarmaakt is méér dan acteren. Daniel Day-Lewis ís
Abraham Lincoln.

Excuus dat ik meteen met de deur in huis viel, maar het kan
niet anders. Lincoln is een
acteursfilm, een prent die valt of staat met de prestatie van de acteur die de
hoofdrol speelt. En in dit geval mag je gerust stellen dat de film ‘staat’. Als
een (wit) huis, met opnieuw verontschuldigingen, dit keer voor de flauwe
woordspeling.

Strijd tegen
slavernij

Abraham Lincoln (1809-1865) was een boerenzoon die niet
voorbestemd leek voor een groots leven. Hij deed een aantal onbeduidende
klussen (postbode, winkelbediende), terwijl hij rechten studeerde. Daardoor kon
hij naam maken als advocaat en zo in de politieke wereld rollen. De man uit
Hodgenville, Kentucky, die al vrij jong met zijn ouders verhuisde naar de staat Indiana en zich
daarna zelfstandig vestigde in New Salem, Illinois, werd in 1846 als republikein verkozen
in het Huis van Afgevaardigden (de Amerikaanse Kamer van
Volksvertegenwoordigers) en in 1860 werd hij de zestiende president van de
Verenigde Staten.

De rijzige Lincoln ontpopte zich als een verwoed
tegenstander van de slavernij. In het racistische zuiden werd hij als een
gevaarlijk heerschap gezien. Vreemd genoeg waren het de democraten die toen de
slavernij wilden behouden en de republikeinen die ertegen gekant waren. Vandaag
zijn de verhoudingen net omgekeerd: republikeinen zijn conservatief en vaak
zelfs reactionair, bij de democraten vinden we de ‘liberals’, die op sociaal en
ethisch vlak progressiever denken. De onverzoenlijke tegenstellingen tussen
beide kampen leidden in 1861 tot het afscheiden van de zuidelijke staten van de
rest van de USA en tot een bloederige Amerikaanse Burgeroorlog die vier jaar zou
duren.

Eind 1864 werd Abraham Lincoln verkozen voor een tweede
ambtstermijn. Begin 1865 realiseerde hij één van zijn voornaamste politieke
agendapunten: het afschaffen van de slavernij. Drie maanden later, op 9 april
1865, gaven de zuidelijke staten zich over en werd Amerika terug verenigd. Maar
de president kon niet lang genieten van deze persoonlijke triomf: vijf dagen
later werd hij in het Ford’s Theatre in Washington vermoord door ene John
Wilkes Booth.

Voorbeeld voor Obama

Privé verliep het leven van Lincoln eveneens allesbehalve
rimpelloos. Twee van zijn vier kinderen, allemaal jongens, overleden op zeer
jonge leeftijd aan de gevolgen van tuberculose en buiktyfus. Een derde zou
enkele jaren na Lincolns dood op zijn achttiende sterven, ook al ten gevolge
van TBC. Zijn vrouw Mary balanceerde de hele tijd op de rand van de
krankzinnigheid.

Als staatsman wordt Lincoln gezien als één van de
allergrootsten uit de Amerikaanse geschiedenis. Barack Obama beschouwt hem als
een lichtend voorbeeld. Niet verwonderlijk, want Lincoln was eveneens een
bevlogen spreker. Op het Mount Rushmore National Memorial in Keystone, South
Dakota, is Lincoln één van de vier presidenten wiens hoofd in een berg werd
uitgehouwen. De anderen zijn George Washington (eerste president, in 1776 winnaar
van de Onafhankelijkheidsoorlog), Thomas Jefferson (derde president, één van de
founding fathers en grondlegger van
de Onafhankelijksheidsverklaring) en Theodore Roosevelt (zesentwintigste
president, in 1906 de eerste Amerikaan die de Nobelprijs voor de Vrede ontving
en – terloops opgemerkt – de man naar wie de ’teddy beer’ vernoemd werd).

Om maar te zeggen dat Lincoln een belangrijk man was. Een
man zonder wie de Verenigde Staten vandaag misschien niet meer zouden bestaan
hebben. Een man wiens strijd tegen de slavernij, een eerste stap in de
erkenning van zwarten als volwaardige medeburgers, mee heeft mogelijk gemaakt
dat er nu een zwarte president in het Witte Huis resideert.

Dit is ook de man die lange historische toespraken afwisselde
met verpletterende oneliners. De bekendste daarvan is: ‘You can fool some of
the people all the time, and all of the people some of the time, but you cannot
fool all the people all the time.’ Nog altijd een belangrijke les voor wie aan
de macht is, waar ook ter wereld.

Verstilde film

Deze historische inleiding is nodig omdat de film Lincoln, op een indrukwekkend openings-
en slotfragment op het slagveld na, uitsluitend focust op het laten goedkeuren
van het 13th Amendment (een
toevoeging aan de Grondwet die bepaalde dat slavernij en het onvrijwillig in
dienst nemen van mensen voortaan strafbaar was) en het einde van de
Burgeroorlog.

Regisseur Steven Spielberg toont in mooie sepia kleuren hoe
de republikeinen te werk gingen om twintig ontbrekende yay-stemmen te verzamelen bij de democratische tegenstanders en
intussen probeerden te vermijden dat er overlopers waren bij hun eigen
verkozenen. Een delicate evenwichtsoefening, waarbij er volop gemarchandeerd
werd en alle truken uit de politieke doos goed waren. Dit is The West Wing anno 1865.

Het verhaal dat zich ontrolt zit vol intriges, inspelen op
eergevoel en persoonlijke sentimenten, en regelrechte chantage, verpakt in
prachtige dialogen in een archaïsch Engels, een taal die vandaag ietwat
kunstmatig overkomt in onze genadeloze oneliner-cultuur. Naar het schijnt was
eloquentie ook in ons parlement ooit dagelijkse kost. Schelden
op niveau, het is helaas verleden tijd. Alleen het schelden is gebleven.

Lincoln is een
trage, verstilde film, waarin elk woord telt, elke geste zijn belang heeft, elk
personage wel iets te verbergen heeft, en dat alles ondersteund door de weinig
opdringerige muziek van John Williams. Verwacht je dus niet aan spektakel en Indiana Jones-achtige actiescènes. Dit
is de Spielberg van Schindler’s List
en Amistad, niet die van Jaws, Indiana Jones of Jurassic
Park. Tweeëneenhalf uur is dan ook een lange zit, maar meer dan de moeite
waard. Omdat het zo’n indringende en niet-belerende historische evocatie is,
over Politiek en Passie, beide geschreven met hoofdletter P.

En ja, die Daniel Day-Lewis is ronduit indrukwekkend. Vanaf
het eerste fragment, waarin je hem alleen maar hoort praten, tot het moment
waarop hij dood in bed ligt, omringd door radeloze politieke medestanders. Ik
heb geschiedenislessen geweten die een pak saaier waren!

De nieuwe James Bond begint zoals alle recente James Bonds
beginnen: met een spectaculaire achtervolgingsscène in een grootstad (in dit
geval: Istanbul), zonder dat de toeschouwers weten welke plot er zich zal
ontvouwen. Het enige wat je weet is: James Bond is de goeie en hij zal ook deze
helse rit overleven. Maar het zal bijwijlen weer nipt zijn. Een beetje
voorspelbaarheid moet kunnen.

Ian Fleming (1908-1964) schreef tussen 1954 en 1964 twaalf
romans en twee verhalenbundels rond het personage van de hyperintelligente, aantrekkelijke, sexy spion 007. De twee laatste boeken werden postuum uitgebracht.
Ze werden allemaal verfilmd. Van de 23 Bondfilms zijn er 15 gebaseerd op het
werk van Fleming, de andere acht zijn ervan afgeleid. Ook Skyfall steunt op een scenario dat zijn inspiratie haalt uit het
werk van Fleming.

In tegenstelling tot zijn voorganger, het chaotische en
luidruchtige Quantum of Solace, is Skyfall een rustige film, naar
Bondnormen dan toch. Er is natuurlijk die razende openingsfrequentie op moto’s over de
daken van Istanbul en er zijn behoorlijk wat ontploffingen en vuurgevechten,
maar als geheel is deze Bond ernstiger van toon, donkerder, dramatischer: de
Engelsen zouden het gloomy noemen.
Het is een terugkeer naar de 007 zoals Sean Connery die neerzette: een
gentleman-spion, vrouwengek, tongue-in-cheek,
maar ook een man met tekortkomingen, die af en toe faalt, en zich bewust is van
zijn onvolmaaktheid. Geen superman.

Na Connery kwam Roger Moore: zijn Bond was een grapjurk. De
zeven Bondfilms die Sir Moore maakte, waren stuk voor stuk komedies. Los van de
Bondcontext: leuke films. Binnen de Bondcontext: ongeloofwaardig en ver van het
door Fleming bedachte personage. Dan kwam Timothy Dalton. Ziezo, de naam is
genoemd, meer hoeft daar echt niet over gezegd te worden. Ook Pierce Brosnan
kreeg niet echt vat op Bond. Gelukkig doet Daniel Craig dat wel. Fysiek lijkt
hij ook het meest op de oer-Bond, zoals Sean Connery die neerzette. Rijzig,
slank, blauwe ogen, priemende blik. En net als Connery is Craig geen superheld,
waardoor Bond weer een beetje meer geloofwaardig wordt.

Om de pret niet te bederven gaan we het hele verhaal niet
uit de doeken doen. Kort toch: MI6 wordt nu zelf geterroriseerd door een
gewezen spion, die uit is op wraak en die zijn woede richt op M. Toeristische
plaatjes worden dit keer geschoten in Istanbul, zoals reeds vermeld, Shanghai,
Macau, Londen (uiteraard!) en Schotland. In die slotsequentie in het prachtige
noorden van Groot-Brittannië wordt ook duidelijk waar de titel Skyfall vandaan komt. Het einde is veel
dramatischer dan je doorgaans mag verwachten in dit soort happy end-cinema. En, o ja, er is een nieuwe Q en ook een ander
personage keert na vele jaren terug, zij het in een andere gedaante.

Geen grootse film, deze Skyfall,
maar toch een dikke twee uur lekker vooruitrollende cinema. Het is de zevende
film van de felgeprezen regisseur Sam Mendes (Oscar voor Beste Regie voor zijn
debuutfilm American Beauty, daarna uitblinkend
met films als Road to Perdition, Jarhead en Revolutionary Road, en, voor de volledigheid: de ex van Kate
Winslet), zijn eerste actiefilm met een gigantisch budget. Dat Skyfall ook een film op mensenmaat is
geworden, met feilbare karakters, hebben we ongetwijfeld ook aan deze Mendes te
danken. Daniel Craig is een imponerende Bond, terwijl Javier Bardém Silva mag spelen, de schurk van dienst, een verwijfde psychopaat. Overacting is een understatement voor wat Bardém doet, maar hij gaat zó ver in de overdrijving dat het terug leuk wordt. Het titelnummer wordt gezongen door Adèle, die qua toon helemaal terugkeert naar de Bondnummers die Shirley Bassey & co zongen in de sixties.

De vierentwintigste James Bond-film wordt al aangekondigd
voor 2014. Never change a winning team,
zeker?